पानिपत हे भारतीय इतिहासातील तीन मोठ्या युद्धांचे साक्षीदार आहे. पानिपत ची पहिली लढाई 21 एप्रिल 1526 रोजी दिल्लीचा सुलतान इब्राहिम लोदी आणि बाबर यांच्यात झाली. बाबरच्या सैन्याने इब्राहिमच्या एक लाखाहून अधिक सैनिकांचा पराभव केला. अशा प्रकारे पानिपतच्या पहिल्या लढाईने लोदीने भारतात स्थापन केलेल्या ‘लोदी घराण्या’चा अंत झाला.
पौराणिक कथेनुसार, पानिपत हे महाभारताच्या काळात पांडव बांधवांनी स्थापन केलेल्या पाच शहरांपैकी (प्रस्थ) एक होते. त्याचे ऐतिहासिक नाव पांडुप्रस्थ आहे.
दुसरी लढाई पानिपतची 5 नोव्हेंबर 1556 रोजी अकबर आणि सम्राट हेमचंद्र विक्रमादित्य यांच्यात झाली होती, सम्राट हेमचंद्र हे उत्तर भारताचे राजा होते आणि ते हरियाणातील रेवाडीचे होते. हेमचंद्राने अकबराच्या सैन्याचा पराभव करून आग्रा व दिल्ली ही मोठी राज्ये काबीज केली. या राजाला विक्रमादित्य असेही म्हणतात. या राजाने 1553-1556 पर्यंत अफगाण बंडखोरांविरुद्ध पंजाब ते बंगालपर्यंत 22 लढाया जिंकल्या आणि 7 ऑक्टोबर 1556 रोजी दिल्लीतील पुराण किला येथे राज्याभिषेक केला आणि पानिपतच्या दुसर्‍या लढाईपूर्वी उत्तर भारतात ‘हिंदू राज्य’ ची स्थापना केली.
हेमचंद्राचे सैन्य मोठे होते, आणि सुरुवातीला त्याचे सैन्य जिंकत होते. पण अचानक हेमूच्या डोळ्यात बाण लागला आणि तो बेशुद्ध झाला. राजाला हत्तीच्या पाठीवर न पाहता त्याचे सैन्य पळून गेले. नंतर त्याला मुघलांनी पकडले आणि शिरच्छेद केला. त्याचे शीर काबूलमधील दिल्ली दरवाज्यावर पाठविण्यात आले आणि त्याचे धड दिल्लीतील पुराण किलाबाहेर टांगण्यात आले. पानिपतच्या या दुसऱ्या लढाईने उत्तर भारतात हेमूने स्थापन केलेले ‘हिंदू राज्य’ काही काळ संपुष्टात आले.
1761 मध्ये पानिपतची तिसरी लढाई अफगाण आक्रमक अहमद शाह अब्दाली आणि पुण्याच्या सदाशिवराव भाऊ पेशव्यांच्या नेतृत्वाखाली मराठे यांच्यात झाली. ही लढाई अहमदशहा अब्दालीने सदाशिवराव भाऊंचा पराभव करून जिंकली होती. या युद्धाने एका नव्या शक्तीला जन्म दिला, त्यानंतर भारतात ब्रिटिशांच्या विजयाचा मार्ग खुला झाला.
पानिपतची तिसरी लढाईच्या सुरुवातीला मराठ्यांची विजय दौड सुरु होती. दिल्लीमार्गे सदाशिवराव आपल्या सैन्यासह अफगाणांच्या समोर पोहोचले. अब्दालीचे सैन्य यमुनेच्या पलीकडे होते. सदाशिवची ही बाजू. येथून ते लोक उत्तरेकडे निघाले. आणि कुंजपुरा येथील अब्दालीचा किल्ला उद्ध्वस्त केला. या किल्ल्याचे रक्षण करण्याची जबाबदारी कुतुबशहावर होती. मराठ्यांनी त्याच्यासह तेथे उपस्थित सुमारे 10,000 अफगाणांनाही ठार केले. कुतुबशहाचे छिन्नविच्छेदन करून मराठ्यांनी विजय साजरा केला.
या पराभवाने अब्दालीचे रक्त उकळले. त्याने आपल्या सैन्यासह यमुना ओलांडली आणि मराठे आणि दिल्ली यांच्यामध्ये त्याने तळ ठोकला. भाऊ पुढे जाऊन शिखांची मदत घेण्याचा विचार करत होते, पण अब्दालीने यमुना ओलांडल्याची बातमी त्यांच्यापर्यंत पोहोचल्यावर ते तिथेच थांबले.
त्यांनी परतण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा त्यांना आपण चारही बाजूंनी वेढलेले दिसले, पानिपत मध्ये ते अडकून पडले. शिबिरात रसद कमी होऊ लागली. मराठ्यांनी गोविंदपंत बुंदेले यांना अब्दालीच्या छावण्यांपर्यंत पोचणारा पुरवठा खंडित करण्याचे काम सोपवले. त्यांनी हा मोर्चा काही काळ ठेवला, पण १७ डिसेंबर १७६० रोजी त्यांचा मृत्यू झाला. यानंतर मराठ्यांची फौज आणखीनच कमकुवत झाली.
सदाशिव भाऊने सप्टेंबरमध्येच पेशव्याला पत्र लिहिले होते. छावणी अडचणीत असल्याचे सांगण्यात आले. त्यांनी लिहिले-
सर्वात मोठी समस्या रेशनची आहे. शत्रूची उपस्थिती आणि बाहेरची बिघडलेली परिस्थिती यामुळे आम्ही कर्ज घेण्याच्याही मनस्थितीत नाही. सर्व व्यवहार प्रकरणे थंड पडून आहेत. आमच्या शिबिरात रसद खूपच कमी आहे. बाहेरून मदत मिळणे अशक्य आहे. अब्दालीची प्रकृती चांगली आहे.
पेशव्यांनी उत्तर पाठवले, आम्ही तुमच्यासाठी कुमक पोहोचवण्याच्या तयारीत आहोत. थांबा मात्र ते आश्वासन खोटे ठरले. शेवटी 14 जानेवारी 1761 रोजी म्हणजेच आजच्याच दिवशी मकर संक्रांती होती. हिंदू धर्मानुसार हा दिवस पवित्र मानला जातो. सूर्य उत्तरायणात आहे. या दिवशी सदाशिवच्या सैन्याने पानिपत निर्णायक युद्धासाठी कूच केले.
मराठा सैन्य तीन भागात विभागलेले समोरून हळू हळू पुढे जात होते. मैदानाच्या एका बाजूने हर हर महादेव असा जयघोष येत होता. निर्णायक क्षणी इब्राहिम गार्दीच्या सैनिकांनी फ्रेंच तोफांमधून गोळीबार सुरू केला. प्रथम हल्ल्यात अफगाण सैन्य माघार घेताना दिसून आली. पण अब्दालीने पाठीमागून हजारो नव्या दमाचे सैनिक पाठवले.
लढाईत पहिल्या पेशव्याचा मुलगा विश्वास राव वीरगतीला प्राप्त झाले. त्याच्या पाठोपाठ विश्वासराव ही युद्धात उतरले आणि मारला गेला. सदाशिवरावांची भावुकता आणि त्यांचे विश्वासरावांवरील प्रेम हेही युद्धाला कलाटणी देणारे होते. विश्वासरावांना गोळ्या लागल्यावर सदाशिवराव आपला हत्ती सोडून घोड्यावर स्वार होऊन विश्वासरावांपर्यंत पोहोचले.
जेव्हा मराठा सैन्याला हत्तीवर भाऊ दिसला नाही तेव्हा ते घाबरले, त्यानंतर अफगाण सैन्य वरचढ झाले. संध्याकाळी 4 वाजेपर्यंत संपूर्ण युद्ध संपले. रात्री उशिरापर्यंत अफगाण सैन्य मराठ्यांवर हल्ले करत राहिले. कडाक्याची थंडी, विश्वासघात आणि चुकीमुळे मराठ्यांची भारत विजय मोहीम थांबली होती.
पानिपतच्या तिसऱ्या लढाईत अब्दालीचा पराभव झाला असता, तर भारत पुन्हा कोणत्याही परकीय सत्तेच्या ताब्यात गेला नसता. पण ही लढाई मराठ्यांच्या भवितव्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची ठरली. या युद्धात तो जिंकू शकला नसला तरी खुद्द अब्दालीने त्याच्या शौर्याचे कौतुक केले. मराठा साम्राज्य पुन्हा आपल्या पायावर उभे राहण्यात यशस्वी झाले. या युद्धात, घोडेस्वार आणि हत्ती-स्वार, पायदळ आणि हलके यांच्याऐवजी अधिक चांगल्या शस्त्रांनी त्यांचे महत्त्व दर्शवले.
पेशवे बाळाजी बाजीराव युद्धानंतर मरण पावले. मराठा साम्राज्याने स्वतःला सांभाळण्याचा प्रयत्न सुरू केला. पेशवे माधवराव त्यांचे प्रमुख झाले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली सुमारे दहा वर्षे मराठ्यांनी गमावलेला दर्जा परत मिळवला.
युद्धाचा परिणाम
या युद्धात मराठ्यांचे प्रचंड मनुष्यबळ नष्ट झाले. या लढ्यात सुमारे 45 हजार सैनिकांचा उपयोग झाला. एक लाख लोकांपैकी केवळ काही हजार लोक जीव वाचवून महाराष्ट्रात पोहोचायचे , ज्यांचे काम महसूल गोळा करण्याचे होते . प्रमुख शहरांमध्ये एक कोतवालही होता , ज्यांचे काम शहरातील शांतता व सुव्यवस्था राखणे हे होते.
पानिपतच्या पराभवाने उत्तर भारतातील मराठ्यांचा प्रभाव पूर्णपणे संपुष्टात आला. सिंध प्रांत आणि पंजाब प्रदेश त्यांच्या हातातून गेले. ,
इंग्रजांच्या उदयात मराठ्यांच्या पराभवाचा विशेष हातभार लागला ,कारण आता भारतात ब्रिटीशांशी स्पर्धा करू शकेल अशी शक्ती उरली नाही, अशा प्रकारे इंग्रजी सत्तेचा झपाट्याने उदय झाला.
पानिपत च्या युद्धाने मुघलांना अधोगतीच्या खाईत ढकलले. इंग्रजांचा सामना करण्यात ते यशस्वी होऊ शकतील एवढी शक्ती त्यांच्यात उरली नव्हती.
पानीपत चे तिसरे युद्ध हे विजय-पराजयाचे युद्ध नव्हते, तर देशाच्या सीमा आणि स्वाभिमान वाचवण्यासाठी लढले गेले, त्यात शूर मराठ्यांनी बलिदान दिले.
