मराठी आणि हिंदी भाषांमध्ये “पावकी”, “निमकी”, “पाऊणकी”, “सवायकी”, “दिडकी”, “अडीचकी”, “औटकी” आणि “एकोत्रे” या संज्ञा पारंपरिक मोजमाप पद्धतीशी जोडलेल्या आहेत. या संज्ञा रोजच्या जीवनात अपूर्णांक किंवा गुणाकार दर्शवतात—मग ते वजन, आकारमान, वेळ किंवा मेहनत असो. या शब्दांचा अर्थ प्रादेशिक संदर्भानुसार बदलू शकतो, परंतु त्या विशेषतः स्वयंपाक, व्यापार आणि संसाधनांचे वाटप यांच्याशी संबंधित आहेत.
हा लेख या संज्ञांचा अर्थ, मोजमापातील त्यांचा वापर, ऐतिहासिक संदर्भ, आणि गहू पिठासारख्या वस्तूसाठी खर्चाचा अंदाज सादर करतो.
संज्ञांचा अर्थ
या संज्ञा भारतीय मोजमापाच्या जुन्या पद्धतींवर आधारित आहेत आणि एखाद्या एककाच्या अपूर्णांक किंवा गुणाकार दर्शवतात (उदा., १ किलोग्रॅम, १ लिटर किंवा १ रुपया). खालीलप्रमाणे त्यांचा अंदाजे अर्थ आहे:
-
पावकी: “पाव” म्हणजे एक चतुर्थांश (१/४). “पावकी” म्हणजे एका एककाचा १/४ भाग.
-
निमकी: “निम” म्हणजे अर्धा. “निमकी” म्हणजे साधारण अर्धा भाग. (काही ठिकाणी “निमकी” हे खारट खाद्यपदार्थाचे नाव आहे, पण इथे अपूर्णांक संदर्भात आहे.)
-
पाऊणकी: “पाऊण” म्हणजे तीन चतुर्थांश (३/४).
-
सवायकी: “सवा” म्हणजे एक आणि चतुर्थांश (१.२५). “सवायकी” म्हणजे एकापेक्षा किंचित जास्त.
-
दिडकी: “दिड” म्हणजे दीड (१.५), म्हणजे एक पूर्ण आणि अर्धा.
-
अडीचकी: “अडीच” म्हणजे अडीच (२.५), म्हणजे दोन पूर्ण आणि अर्धा.
-
औटकी: या संज्ञेचा निश्चित अर्थ स्पष्ट नाही, पण “औट” (कमी करणे) वरून आली असावी, म्हणजे उरलेला छोटा भाग.
-
एकोत्रे: “एक” आणि “उतरे” (खाली आलेला) यावरून, कदाचित एक पूर्ण एकक किंवा “एक कमी” असा अर्थ असावा.
या संज्ञा संपूर्ण भारतात एकसमान नाहीत आणि प्रादेशिक भिन्नता दाखवतात. त्या औपचारिक मोजमापापेक्षा बोलचालात जास्त वापरल्या जातात.
मोजमापाचा ऐतिहासिक संदर्भ
भारतात मेट्रिक पद्धती लागू होण्यापूर्वी (१९५६), मोजमापाच्या अनेक स्थानिक पद्धती प्रचलित होत्या, जसे की “सेर”, “मण”, “पाव”, “खंडी” इत्यादी. या पद्धतींमध्ये अपूर्णांक आणि गुणाकाराला विशेष महत्त्व होते कारण अचूक तराजू किंवा मोजपट्टी सर्वत्र उपलब्ध नव्हत्या. “पावकी” ते “एकोत्रे” या संज्ञा अशाच पद्धतींचा भाग आहेत, ज्या मुख्यतः अंदाजे मोजमापासाठी वापरल्या जात होत्या.
-
वजन: १ सेर (अंदाजे ९३३ ग्रॅम) हे एकक होते. त्याचा “पाव” म्हणजे १/४ सेर (सुमारे २३३ ग्रॅम), तर “दिड” म्हणजे १.५ सेर (सुमारे १.४ किलो).
-
आकारमान: द्रवपदार्थांसाठी “पाव शेर” किंवा “निम शेर” असे मोजले जाई. उदा., दूध किंवा तेल मोजताना “पाऊणकी” म्हणजे ३/४ शेर.
-
पैसा: चलनातही “पाव रुपया” (१/४ रुपया) किंवा “सवायकी” (१.२५ रुपये) असे हिशोब होत.
या संज्ञा ग्रामीण भागात, विशेषतः शेती, व्यापार आणि घरगुती कामांसाठी उपयुक्त होत्या. उदाहरणार्थ, “सवायकी धान्य” म्हणजे १.२५ सेर धान्य देऊन व्यापारी ग्राहकाला आकर्षित करत असे.
व्यावहारिक उपयोग
मोजमापाच्या या संज्ञांचा वापर खालीलप्रमाणे होतो:
-
स्वयंपाक: “पावकी मीठ” म्हणजे चिमूटभर मीठ, तर “दिडकी पीठ” म्हणजे दीड वाटी पीठ. हे अंदाजे मोजमाप स्वयंपाकात सोयीचे होते.
-
व्यापार: बाजारात “सवायकी तांदूळ” (१.२५ किलो) किंवा “अडीचकी गहू” (२.५ किलो) असे विकले जाई.
-
वाटप: शेतातून मिळालेले धान्य कुटुंबात “पाऊणकी” किंवा “निमकी” भागांत वाटले जाई.
-
कापड: कापड मोजताना “दिड हात” (१.५ हात) किंवा “अडीच हात” (२.५ हात) असे मोजमाप होई.
आज मेट्रिक पद्धतीमुळे (किलोग्रॅम, लिटर) या संज्ञांचा वापर कमी झाला आहे, पण ग्रामीण भागात आणि जुन्या पिढ्यांमध्ये त्या अजूनही ऐकायला मिळतात.
मोजमापाचे आधुनिक रूप
मेट्रिक पद्धतीतही या संज्ञांचा वापर काही प्रमाणात जुळवून घेतला गेला आहे. उदा.:
-
पावकी: २५० ग्रॅम (१/४ किलो).
-
निमकी: ५०० ग्रॅम (१/२ किलो).
-
अडीचकी: २.५ किलो.
पण या संज्ञांचे मूळ आकर्षण त्यांच्या लवचिकतेत आहे—त्या अचूकतेपेक्षा अंदाजावर अवलंबून आहेत.
तक्ता: अपूर्णांक संज्ञा आणि खर्च
समजा, या संज्ञा १ किलोग्रॅम गहू पिठासाठी वापरल्या आहेत आणि बाजारभाव ₹४० प्रति किलोग्रॅम आहे (मार्च २०२५ चा अंदाज). खालील तक्त्यात प्रमाण आणि खर्च दिला आहे:
|
संज्ञा
|
अर्थ
|
प्रमाण (किलो)
|
खर्च (₹)
|
|---|---|---|---|
|
पावकी
|
एक चतुर्थांश
|
०.२५
|
१०
|
|
निमकी
|
अर्धा
|
०.५
|
२०
|
|
पाऊणकी
|
तीन चतुर्थांश
|
०.७५
|
३०
|
|
सवायकी
|
एक आणि चतुर्थांश
|
१.२५
|
५०
|
|
दिडकी
|
दीड
|
१.५
|
६०
|
|
अडीचकी
|
अडीच
|
२.५
|
१००
|
|
औटकी
|
छोटा उरलेला भाग (अंदाजे)
|
०.१
|
४
|
|
एकोत्रे
|
एक एकक
|
१.०
|
४०
|
टीप:
-
खर्च = प्रमाण (किलो) × ₹४०/किलो.
-
“औटकी” हा अंदाज आहे, उरलेला छोटा भाग (१०० ग्रॅम) मानला आहे.
-
किंमती काल्पनिक आहेत आणि मार्च २०२५ साठी भारतातील गहू पिठाच्या अंदाजावर आधारित आहेत.
सांस्कृतिक महत्त्व
या संज्ञा केवळ मोजमाप नाहीत—त्या जीवनशैली दर्शवतात. त्या काटकसर, गरजेपुरती अचूकता आणि संसाधनांचे समुदायिक वाटप यांचे प्रतीक आहेत. आधुनिक काळात त्या भारताच्या भूतकाळाशी जोडणारा भाषिक पूल आहेत, ज्या म्हणी, पाककृती आणि ग्रामीण बोलींमध्ये जपल्या गेल्या आहेत.
खर्चाचा संदर्भ
वास्तविक परिस्थितीत, समजा आपण “निमकी” (खाद्यपदार्थ) किंवा पोळ्या तयार करत आहोत:
-
पावकी पीठ (०.२५ किलो): ₹१०—४-५ पोळ्यांसाठी पुरेसे.
-
अडीचकी पीठ (२.५ किलो): ₹१००—कुटुंबासाठी ४०-५० पोळ्यांचा मेजवानीसाठी पुरेसे.
-
तेल (₹१०-२०), मसाले (₹५-१०) आणि मेहनत जोडल्यास, एकूण खर्च छोट्या बॅचसाठी ₹२५ ते मोठ्यासाठी ₹१३० असू शकतो.
“पावकी, निमकी, पाऊणकी, सवायकी, दिडकी, अडीचकी, औटकी, एकोत्रे” या संज्ञा भारताच्या भाषिक वैविध्य आणि मोजमापातील सर्जनशीलतेची साक्ष देतात. मेट्रिक पद्धतीने त्यांचा वापर कमी केला असला तरी त्या परंपरेचा आकर्षक वारसा आहेत. मोजमापाच्या ऐतिहासिक पद्धतींपासून ते आधुनिक अंदाजापर्यंत, या संज्ञा जीवनातील आवश्यक गोष्टी मोजण्याची व्यावहारिक आणि काव्यात्मक पद्धत देतात. वरील तक्ता त्यांचा आजच्या आर्थिक वास्तवाशी संनाद दर्शवतो.
The short URL of the present article is: https://moonfires.com/sbas