राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज, कोल्हापूर: सामाजिक समतेचा तेजस्वी दीपस्तंभ

राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज (26 जून 1874 – 6 मे 1922) हे कोल्हापूर संस्थानाचे दूरदृष्टी असलेले छत्रपती आणि भारतीय इतिहासातील एक महान समाजसुधारक होते. त्यांचे मूळ नाव यशवंतराव जयसिंगराव घाटगे असून, ते कोल्हापूरच्या कागल येथील प्रतिष्ठित घाटगे घराण्यात जन्मले. 1884 मध्ये, वयाच्या दहाव्या वर्षी, त्यांना कोल्हापूरच्या करवीर छत्रपती घराण्यात दत्तक घेण्यात आले आणि त्यांचे नाव शाहू असे ठेवण्यात आले. 2 एप्रिल 1894 रोजी, वयाच्या 20व्या वर्षी, त्यांचा कोल्हापूरच्या गादीवर राज्याभिषेक झाला. त्यांच्या 28 वर्षांच्या कारकिर्दीत त्यांनी सामाजिक समता, शिक्षण, कृषी, उद्योग, कला आणि क्रीडा क्षेत्रात क्रांतिकारी बदल घडवून आणले. त्यांच्या कार्यामुळे त्यांना “लोकराजा” आणि “राजर्षी” या उपाधी प्राप्त झाल्या, ज्या 1918 मध्ये कानपूर येथील कुर्मी क्षत्रिय परिषदेने त्यांना प्रदान केल्या. त्यांचा जन्मदिवस, 26 जून, आजही महाराष्ट्रात “सामाजिक न्याय दिवस” म्हणून साजरा केला जातो. त्यांच्या कार्याने केवळ कोल्हापूरच नव्हे, तर संपूर्ण भारतातील सामाजिक सुधारणा चळवळींना दिशा मिळाली.

ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

कोल्हापूर संस्थान हे मराठा साम्राज्याचा एक महत्त्वाचा भाग होते, जे छत्रपती शिवाजी महाराजांचे वंशज चालवत होते. 19व्या शतकात, ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या वाढत्या प्रभावामुळे कोल्हापूरसह अनेक संस्थाने ब्रिटिश संरक्षणाखाली आली. शाहू महाराजांनी जेव्हा गादी स्वीकारली, तेव्हा कोल्हापूर ब्रिटिश अधिपत्याखाली होते, परंतु स्थानिक शासनात राजाला बराच अधिकार होता. या काळात भारतात सामाजिक आणि धार्मिक सुधारणा चळवळी जोमाने सुरू होत्या. महात्मा जोतिबा फुले यांच्या सत्यशोधक चळवळीने मागासवर्गीय आणि दलित समाजात जागृती निर्माण केली होती. या पार्श्वभूमीवर शाहू महाराजांनी आपल्या प्रगतीशील विचारांनी कोल्हापूरला सामाजिक समतेचे केंद्र बनवले. त्यांनी ब्रिटिश राजवटीच्या मर्यादांमध्येही स्वायत्त आणि लोककल्याणकारी शासन राबवले, ज्यामुळे कोल्हापूरला प्रगतीशील संस्थान म्हणून ओळख मिळाली.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण

शाहू महाराजांचा जन्म कोल्हापूर जिल्ह्यातील कागल येथे जयसिंगराव आणि राधाबाई यांच्या पोटी झाला. त्यांचे बालपण साधेपणाने आणि धार्मिक वातावरणात गेले, जिथे त्यांना नीतिमूल्यांचे आणि कर्तव्याचे संस्कार मिळाले. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण कागल आणि कोल्हापूर येथे झाले. 1885 ते 1889 या कालावधीत त्यांनी राजकोट येथील राजकुमार कॉलेजमध्ये शिक्षण घेतले, जिथे त्यांना आधुनिक शिक्षणासोबतच प्रशासकीय आणि नेतृत्वाचे धडे मिळाले. त्यांनी मराठी, संस्कृत आणि इंग्रजी भाषांवर प्रभुत्व मिळवले. शिक्षणादरम्यान त्यांच्यावर महात्मा जोतिबा फुले आणि इतर सुधारकांच्या विचारांचा खोल प्रभाव पडला. त्यांनी सामाजिक विषमता, जातीभेद आणि अस्पृश्यतेच्या समस्यांना जवळून अनुभवले, ज्यामुळे त्यांनी समाजसुधारणेचा संकल्प केला. त्यांचे शिक्षण आणि प्रबोधन यामुळे त्यांचा दृष्टिकोन व्यापक आणि समतावादी बनला, जो त्यांच्या पुढील कार्यात स्पष्टपणे दिसून आला. त्यांनी शिक्षणातून मिळालेल्या ज्ञानाचा उपयोग सामाजिक सुधारणांसाठी केला आणि कोल्हापूरला शिक्षणाचे केंद्र बनवण्याचा प्रयत्न केला.

सामाजिक सुधारणांचा पाया

शाहू महाराजांनी आपल्या कारकिर्दीत सामाजिक समता आणि न्यायासाठी क्रांतिकारी पावले उचलली. त्यांनी जातीभेद, अस्पृश्यता आणि सामाजिक शोषणाविरुद्ध ठाम लढा दिला. त्यांचा विश्वास होता की, समाजातील सर्व वर्गांना समान संधी मिळाल्याशिवाय खरी प्रगती शक्य नाही. त्यांनी सत्यशोधक चळवळीला सक्रिय पाठिंबा दिला आणि जोतिबा फुले यांच्या विचारांना कोल्हापूरात व्यापक स्वरूप दिले. त्यांनी आपल्या संस्थानात सामाजिक सुधारणांचा पाया रचला, ज्यामुळे कोल्हापूर सामाजिक जागृतीचे केंद्र बनले. त्यांनी केवळ घोषणा केल्या नाहीत, तर त्यांच्या अंमलबजावणीसाठी कठोर नियम आणि देखरेख यंत्रणा उभी केली. त्यांनी सामाजिक सुधारणांना प्राधान्य देताना आपल्या दरबारात सर्व जाती-धर्माच्या लोकांना समान सन्मान दिला, ज्यामुळे सामाजिक एकता वाढली. त्यांच्या या कार्यामुळे कोल्हापूरला “सामाजिक समतेची प्रयोगशाळा” असे संबोधले जाऊ लागले.

1. आरक्षणाची ऐतिहासिक सुरुवात

26 जुलाई 1902 रोजी शाहू महाराजांनी कोल्हापूर संस्थानात मागासवर्गीय आणि दलित समाजासाठी सरकारी नोकऱ्यांमध्ये 50% आरक्षण जाहीर केले. हा भारतातील सामाजिक न्यायाच्या दिशेने पहिला अधिकृत आरक्षणाचा निर्णय होता, ज्याने सामाजिक समतेच्या चळवळीला नवीन दिशा दिली. या निर्णयामुळे मागासवर्गीयांना प्रशासकीय आणि शासकीय सेवांमध्ये प्रवेश मिळाला, ज्यामुळे त्यांचा सामाजिक आणि आर्थिक स्तर उंचावला. या निर्णयाला उच्चवर्णीय समाजाकडून तीव्र विरोध झाला, आणि काहींनी त्याला “जातीय भेदभाव” असा ठपका ठेवला. परंतु शाहू महाराजांनी आपली भूमिका ठामपणे मांडली आणि अधिकाऱ्यांना आदेश दिले की, आरक्षणाची काटेकोर अंमलबजावणी करावी. त्यांनी प्रत्येक विभागातून अहवाल मागवले आणि उमेदवारांची निवड प्रक्रिया पारदर्शक ठेवली. त्यांनी अस्पृश्यांना विहिरींमधून पाणी घेण्याचा आणि मंदिरांमध्ये प्रवेशाचा अधिकार दिला, ज्यामुळे सामाजिक एकीकरणाला चालना मिळाली. त्यांनी आपल्या दरबारात अस्पृश्यांना उच्च पदांवर नेमले, ज्यामुळे सामाजिक समतेचा संदेश जनमानसात पोहोचला.

2. शिक्षणाचा प्रसार

शाहू महाराजांचा शिक्षणावरील विश्वास अटळ होता. त्यांचे म्हणणे होते, “शिक्षणाशिवाय समाजाचा उद्धार शक्य नाही.” त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे आणि मोफत केले, ज्यामुळे सर्व जाती-धर्माच्या मुलांना शिक्षणाची संधी मिळाली. त्यांनी अनेक शाळा, महाविद्यालये आणि वसतिगृहे स्थापन केली, विशेषतः मागासवर्गीय आणि दलित विद्यार्थ्यांसाठी. त्यांनी मुलींच्या शिक्षणाला विशेष प्राधान्य दिले आणि त्यासाठी शिष्यवृत्त्या, आर्थिक मदत आणि स्वतंत्र शाळा स्थापन केल्या. 1907 मध्ये त्यांनी राजाराम कॉलेजची स्थापना केली, जे आजही कोल्हापूरच्या शैक्षणिक वारशाचे प्रतीक आहे. त्यांनी शिक्षण घेणे बंधनकारक केले आणि पालकांनी मुलांना शाळेत न पाठवल्यास दंडाची तरतूद केली. त्यांनी मराठी भाषेच्या प्रसारासाठी विशेष प्रयत्न केले आणि स्थानिक भाषेत शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले. त्यांनी शिक्षकांचे प्रशिक्षण आणि शाळांच्या पायाभूत सुविधांवरही लक्ष केंद्रित केले. त्यांनी शिक्षणाच्या माध्यमातून सामाजिक जागृती निर्माण केली आणि कोल्हापूरला शिक्षणाचे केंद्र बनवले.

3. वसतिगृह चळवळ

शाहू महाराजांनी मागासवर्गीय आणि दलित विद्यार्थ्यांसाठी स्वतंत्र वसतिगृहे स्थापन केली, ज्यामुळे त्यांना शिक्षणासाठी सुरक्षित आणि प्रोत्साहनात्मक वातावरण मिळाले. ही वसतिगृह चळवळ सामाजिक आणि शैक्षणिक असमानतेविरुद्ध लढण्याचा एक महत्त्वाचा भाग होती. त्यांनी वसतिगृहांमध्ये विद्यार्थ्यांना निवास, भोजन आणि शैक्षणिक साहित्य मोफत पुरवले. या चळवळीमुळे अनेक विद्यार्थ्यांना शिक्षण पूर्ण करून स्वावलंबी बनण्याची संधी मिळाली. त्यांनी वसतिगृहांमध्ये जातीभेदाला थारा नसावा याची काळजी घेतली आणि सर्व विद्यार्थ्यांना समान वागणूक मिळावी यासाठी नियम बनवले. त्यांनी वसतिगृहांच्या व्यवस्थापनासाठी समित्या नेमल्या आणि त्यांच्यावर स्वतः देखरेख ठेवली. ही चळवळ पुढे महाराष्ट्रातील इतर भागांतही पसरली आणि सामाजिक सुधारणांना गती मिळाली.

4. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांशी संबंध

शाहू महाराजांचा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांशी घनिष्ठ आणि प्रेरणादायी संबंध होता. त्यांनी आंबेडकरांच्या बुद्धिमत्तेची आणि सामाजिक सुधारणांबद्दलच्या दृष्टिकोनाची प्रशंसा केली. 1917 मध्ये कोल्हापूर येथे त्यांची पहिली भेट झाली, आणि त्यानंतर 1921 पर्यंत त्यांच्या अनेक भेटी झाल्या. या भेटींमध्ये त्यांनी जातीय भेदभाव, अस्पृश्यता आणि सामाजिक सुधारणांवर सखोल चर्चा केली. 1920 मध्ये शाहू महाराजांनी अस्पृश्यांच्या सुधारणेसाठी मंगरूळ येथे आयोजित केलेल्या परिषदेचे अध्यक्षपद आंबेडकरांना दिले, ज्यामुळे आंबेडकरांना राष्ट्रीय स्तरावर मान्यता मिळाली. त्यांनी आंबेडकरांच्या ‘मूकनायक’ या वृत्तपत्रासाठी 2,500 रुपयांची आर्थिक मदत केली, ज्यामुळे दलित चळवळीला बळ मिळाले. शाहू महाराजांनी आंबेडकरांना परदेशात शिक्षणासाठी जाण्याचा सल्ला दिला आणि त्यांच्या विचारांना नेहमी प्रोत्साहन दिले. त्यांनी आंबेडकरांना कोल्हापूरात राहण्यासाठी जागा आणि सुविधा उपलब्ध करून दिल्या, ज्यामुळे आंबेडकरांच्या कार्याला गती मिळाली.

कृषी आणि उद्योग क्षेत्रातील योगदान

शाहू महाराजांनी आपल्या प्रजेच्या आर्थिक समृद्धीसाठी कृषी आणि उद्योग क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. त्यांनी 1909 मध्ये राधानगरी धरणाच्या बांधकामाला सुरुवात केली, जे त्यांच्या दूरदृष्टीचे प्रतीक आहे. हे धरण 1957 मध्ये पूर्ण झाले, परंतु त्याची पायाभरणी शाहू महाराजांनी केली होती. या धरणामुळे कोल्हापूर परिसरातील शेतीला पाण्याची उपलब्धता वाढली, दुष्काळाचा सामना करण्याची क्षमता निर्माण झाली आणि शेतकऱ्यांचे जीवनमान सुधारले. त्यांनी 1906 मध्ये शाहू छत्रपती स्पिनिंग अँड वीव्हिंग मिल स्थापन केली, ज्यामुळे स्थानिकांना रोजगार मिळाला आणि कोल्हापूरचा औद्योगिक विकास झाला. त्यांनी शेतकऱ्यांसाठी कर्जमाफी आणि कमी व्याजदराच्या कर्जाच्या योजना राबवल्या, ज्यामुळे शेतीला चालना मिळाली. त्यांनी सहकारी बँकांची स्थापना केली, ज्यामुळे शेतकरी आणि छोटे उद्योजकांना आर्थिक आधार मिळाला. त्यांनी शेतीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञान आणि बियाणांचा वापर वाढवण्यासाठी शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण दिले.

कला, संस्कृती आणि क्रीडा

शाहू महाराजांनी कला, संस्कृती आणि क्रीडांना राजाश्रय देऊन कोल्हापूरला सांस्कृतिक केंद्र बनवले. त्यांनी संगीत, नृत्य, नाट्य, चित्रकला आणि लोककलांना प्रोत्साहन दिले. त्यांनी कोल्हापूरला “कुस्ती नगरी” म्हणून ख्याती मिळवून दिली. त्यांनी कुस्तीच्या स्पर्धा आयोजित केल्या आणि खेळाडूंना आर्थिक आणि सामाजिक पाठबळ दिले. त्यांनी कोल्हापूरात नाट्यगृहांची स्थापना केली आणि नाटककारांना प्रोत्साहन दिले. त्यांनी स्थानिक कलावंतांना व्यासपीठ उपलब्ध करून दिले आणि सांस्कृतिक उत्सवांचे आयोजन केले. त्यांनी मराठी साहित्य आणि काव्याला प्रोत्साहन दिले, ज्यामुळे मराठी संस्कृतीचा विकास झाला. त्यांनी कोल्हापूरात वार्षिक सांस्कृतिक मेळाव्यांची सुरुवात केली, ज्यामुळे स्थानिक कलाकारांना राष्ट्रीय स्तरावर मान्यता मिळाली.

सामाजिक आणि धार्मिक सुधारणा

शाहू महाराजांनी धार्मिक सुधारणांवरही विशेष लक्ष केंद्रित केले. त्यांनी वेदोक्त प्रकरण (वेदोक्त मंत्रांच्या अधिकारावरून झालेला वाद) मध्ये सत्यशोधक चळवळीला पाठिंबा दिला. त्यांनी ब्राह्मणेतर समाजाला धार्मिक समानतेचा अधिकार मिळावा यासाठी लढा दिला. त्यांनी धार्मिक रूढी-परंपरांना आव्हान देत सामाजिक समता आणि मानवतावादी दृष्टिकोनाला प्रोत्साहन दिले. त्यांनी कोल्हापूरातील मंदिरांमध्ये सर्वांना प्रवेश मिळावा यासाठी नियम बनवले आणि धार्मिक एकीकरणाला चालना दिली. त्यांनी विधवाविवाह आणि बालविवाह बंदीला पाठिंबा दिला, ज्यामुळे सामाजिक सुधारणांना गती मिळाली. त्यांनी धार्मिक समारंभांना साधेपणा आणण्याचा प्रयत्न केला आणि सामाजिक समतेचा संदेश दिला.

लोककल्याणकारी शासन

शाहू महाराजांचे शासन खऱ्या अर्थाने लोककल्याणकारी होते. त्यांनी ब्रिटिश अधिपत्याखाली असतानाही कोल्हापूरला स्वायत्त आणि प्रगतीशील संस्थान बनवले. त्यांनी साथीच्या रोगांविरुद्ध लढण्यासाठी गावागावांत स्वच्छता मोहिमा राबवल्या आणि रुग्णालये उभारली. त्यांनी प्रजेच्या हितासाठी जाहीरनामे प्रसिद्ध केले आणि करप्रणालीत सुधारणा केल्या. त्यांनी महिलांच्या हक्कांसाठीही पावले उचलली आणि त्यांना शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून दिल्या. त्यांनी आपल्या दरबारात सर्व जाती-धर्माच्या लोकांना समान सन्मान दिला, ज्यामुळे सामाजिक एकता वाढली. त्यांनी गावपातळीवर पंचायतींची स्थापना केली, ज्यामुळे स्थानिक स्वराज्याला चालना मिळाली.

वैवाहिक आणि कौटुंबिक जीवन

1891 मध्ये शाहू महाराजांनी बडोद्याच्या मराठा खानविलकर घराण्यातील लक्ष्मीबाई यांच्याशी विवाह केला. त्यांना चार अपत्ये झाली, त्यापैकी राजाराम तिसरे यांनी पुढे कोल्हापूरच्या गादीचा वारसा सांभाळला. शाहू महाराजांचे कौटुंबिक जीवन साधे आणि मूल्यनिष्ठ होते. त्यांनी आपल्या कुटुंबाला सामाजिक सुधारणांच्या कार्यात सहभागी करून घेतले आणि त्यांना समतावादी विचारांचे संस्कार दिले. त्यांनी आपल्या कुटुंबाला सामाजिक कार्यात प्रोत्साहन दिले आणि त्यांना साधेपणाने जगण्याचा आदर्श घालून दिला.

वारसा आणि प्रभाव

शाहू महाराजांचा वारसा आजही कोल्हापूर आणि महाराष्ट्रात जिवंत आहे. त्यांच्या स्मृतीत अनेक शैक्षणिक संस्था, पुरस्कार आणि योजनांना त्यांचे नाव देण्यात आले आहे, जसे की “राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज शिक्षण शुल्क शिष्यवृत्ती योजना” आणि “राजर्षी शाहू पुरस्कार”. त्यांच्या कार्यामुळे कोल्हापूरला सामाजिक सुधारणांचे केंद्र म्हणून ओळख मिळाली. त्यांनी घालून दिलेल्या सामाजिक समतेच्या तत्त्वांनी आधुनिक भारताच्या सामाजिक न्याय चळवळीला दिशा दिली. त्यांच्या मृत्यूनंतर (6 मे 1922) त्यांचे कार्य पुढे नेण्यासाठी कोल्हापूरात अनेक सामाजिक संस्था स्थापन झाल्या. 2022 मध्ये त्यांच्या स्मृतीत कोल्हापूरात भव्य स्मारक उभारण्यात आले, जे त्यांच्या कार्याची साक्ष देते. त्यांचे विचार आजही सामाजिक सुधारकांना प्रेरणा देतात आणि सामाजिक समतेच्या मार्गावर मार्गदर्शन करतात.

निष्कर्ष

राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज हे केवळ राजे नव्हते, तर सामाजिक समता, शिक्षण आणि लोककल्याणासाठी आपले जीवन समर्पित करणारे खरे लोकनेते होते. त्यांनी जातीभेद, अस्पृश्यता आणि सामाजिक अन्यायाविरुद्ध लढा देऊन समाजाला प्रगतीचा मार्ग दाखवला. त्यांचे कार्य आणि विचार आजही सामाजिक न्याय आणि समतेच्या तत्त्वांचा पाया आहेत. शाहू महाराजांचा जीवनप्रवास हा प्रत्येक भारतीयासाठी प्रेरणादायी आहे, आणि त्यांचे विचार कायमच मार्गदर्शक ठरतील. त्यांच्या कार्यामुळे ते खऱ्या अर्थाने “लोकराजा” आणि “महाराजांचे महाराज” म्हणून इतिहासात अजरामर झाले.

संदर्भ

• कोल्हापूर गॅझेटियर
• शाहू महाराजांचे चरित्र, लेखक: धनंजय कीर
• सत्यशोधक चळवळीचा इतिहास
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे लेखन आणि भाषणे