श्रीकृष्ण जन्माष्टमी: श्रीकृष्णाचे जीवन, बाललीला आणि भक्तीमय कथा
श्रीकृष्ण जन्माष्टमी हा हिंदू धर्मातील अत्यंत पवित्र आणि आनंददायी सण आहे, जो भगवान श्रीकृष्णाच्या जन्माच्या स्मरणार्थ साजरा केला जातो. श्रीकृष्ण, जो भगवान विष्णूचा आठवा अवतार मानला जातो, यांचा जन्म मथुरा नगरीत, कंसाच्या कारागृहात, अष्टमीच्या रात्री झाला. त्यांच्या जन्मावेळी असलेल्या परिस्थितीपासून ते त्यांच्या लहानपणीच्या अद्भुत लीला, आणि नंतरच्या जीवनातील महान कार्यांपर्यंत, प्रत्येक घटक धार्मिक, सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून महत्त्वपूर्ण आहे.
श्रीकृष्ण जन्माष्टमी
श्रीकृष्णाचा जन्म आणि बालपण
श्रीकृष्णाचा जन्म अत्यंत रहस्यमय आणि चमत्कारिक परिस्थितीत झाला. मथुराचा राजा कंस, जो देवकीचा भाऊ होता, त्याला भविष्यवाणी झाली होती की देवकीच्या आठव्या पुत्रामुळे त्याचा नाश होईल. यामुळे कंसाने देवकी आणि तिचा पती वसुदेव यांना तुरुंगात डांबले आणि त्यांच्या सात मुलांचा जन्मानंतर लगेचच वध केला. परंतु, जेव्हा श्रीकृष्णाचा जन्म झाला, तेव्हा एक अद्भुत घटना घडली. तुरुंगातील साखळ्या आपोआप तुटल्या, दरवाजे उघडले, आणि वसुदेवला त्याच्या नवजात पुत्राला घेऊन गोकुळात जाण्याची संधी मिळाली. यमुना नदीला पार करताना वसुदेवच्या डोक्यावर छत्र धरून शेषनागाने त्यांचे रक्षण केले.
श्रीकृष्णाच्या बाललीला
श्रीकृष्णाच्या बालपणातील लीला विविध आहेत, ज्यांनी केवळ गोकुळ आणि वृंदावनच नाही, तर संपूर्ण मानवजातीला प्रभावित केले आहे. येथे काही प्रमुख बाललीलांचे वर्णन केले आहे:
- पूतनावध: कंसाने पूतना नावाच्या राक्षसीला बालकांचा वध करण्यासाठी पाठवले होते. ती सुंदर स्त्रीच्या रूपात गोकुळात आली आणि लहान श्रीकृष्णाला आपल्या स्तनात विष लावून दूध पाजण्याचा प्रयत्न केला. परंतु श्रीकृष्णाने तिचे प्राण घेऊन तिचा वध केला. यामुळे गोकुळातील लोकांना तिच्या अत्याचारातून मुक्तता मिळाली.
- माखनचोरी: श्रीकृष्णाच्या बालपणीतील सर्वात प्रसिद्ध लीलांपैकी एक म्हणजे माखनचोरी. गोकुळातील गोपींना श्रीकृष्णाने आपल्या मित्रांसह माखन चोरी करून चिडवले. गोपींच्या अंगणात, भिंतींवर चढून, आणि लोणी खाण्याच्या या लीलांनी श्रीकृष्णाला ‘माखनचोर’ म्हणून ओळख दिली.
- काळियामर्दन: यमुना नदीत काळिया नावाचा विषारी नाग राहत होता, ज्यामुळे गोकुळातील लोकांना धोका निर्माण झाला होता. एके दिवशी श्रीकृष्ण यमुनात उडी मारून त्या नागाच्या फण्यावर चढले आणि त्याला पराभूत केले. नागाच्या पत्नींनी श्रीकृष्णाची प्रार्थना केली, आणि श्रीकृष्णाने त्याला क्षमा करून यमुनेतून हाकलले.
- गोवर्धन पर्वत उचलणे: एकदा गोकुळवासीयांनी इंद्र देवतेची पूजा बंद करून श्रीकृष्णाच्या सांगण्यावरून गोवर्धन पर्वताची पूजा केली. इंद्राने संतापून मुसळधार पाऊस सुरू केला, परंतु श्रीकृष्णाने आपल्या लहान बोटाने गोवर्धन पर्वत उचलून संपूर्ण गोकुळाला त्या पावसापासून वाचवले. यानंतर गोवर्धन पूजेची परंपरा सुरू झाली.
- गोपींच्या वस्त्र चोरी: श्रीकृष्णाने एकदा गोपींची परीक्षा घेण्यासाठी त्यांच्या वस्त्रांची चोरी केली. त्यांनी यमुनात स्नान करणाऱ्या गोपींचे वस्त्र झाडावर ठेवले आणि त्यांना आचारधर्म पाळण्याचा उपदेश दिला. या लीलेने गोपी आणि श्रीकृष्णाच्या नात्याचा एक विशेष अर्थ प्रकट केला, जो भक्ती आणि आत्मसमर्पण यावर आधारित होता.
श्रीकृष्ण जन्माष्टमीचा उत्सव
जन्माष्टमीचा उत्सव संपूर्ण भारतभर विविध प्रकारे साजरा केला जातो. महाराष्ट्रात, हा सण अत्यंत धूमधडाक्याने साजरा केला जातो, विशेषतः ‘दहीहंडी’ उत्सवाच्या रूपात. जन्माष्टमीच्या रात्री, भक्तगण मंदिरे आणि घरे सजवून बालकृष्णाची पूजा करतात. मध्यरात्री ठीक बारा वाजता, जेव्हा श्रीकृष्णाचा जन्म झाला होता, तेव्हा झोपाळ्यावर श्रीकृष्णाची मूर्ती ठेवून पूजा केली जाते आणि प्रसाद वितरण केले जाते.
दहीहंडी उत्सव हा सणाचा अत्यंत आनंददायक भाग आहे. यामध्ये तरुण मंडळ्या ‘गोविंदा’ म्हणून ओळखल्या जातात, त्या एका उंच खांबावर लटकवलेल्या दहीहंडीला फोडण्यासाठी उंच मानवी पिरॅमिड तयार करतात. हा खेळ श्रीकृष्णाच्या माखनचोरीच्या लीलांची आठवण करून देतो, आणि त्याचा आनंद लहान मुलांपासून मोठ्यांपर्यंत सर्वजण घेतात.
श्रीकृष्णाच्या जीवनातील महत्त्वाचे संदेश
श्रीकृष्णाच्या लीलांचे, त्यांच्या बालपणाचे आणि नंतरच्या जीवनाचे धार्मिक, सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व आहे. त्यांच्या बाललीला भक्तांसाठी केवळ आनंदाचे कारण नाहीत, तर त्या प्रत्येकाच्या जीवनाला एक मार्गदर्शन देतात. श्रीकृष्णाने आपल्याला अधर्माविरुद्ध लढण्याचे, प्रेम आणि भक्तीच्या मार्गाने जाण्याचे आणि जीवनातील प्रत्येक परिस्थितीत धर्माचा आदर राखण्याचे महत्त्व शिकवले आहे.
श्रीकृष्ण जन्माष्टमी हा सण केवळ उत्सवाचाच नाही, तर तो श्रद्धा, भक्ती आणि अध्यात्मिक उन्नतीचा प्रतीक आहे. श्रीकृष्णाच्या लीलांमधून आपल्याला जीवनातील विविध पैलू शिकायला मिळतात. त्यांच्या बाललीलांपासून ते त्यांच्या महान कार्यांपर्यंत, प्रत्येक गोष्ट आपल्या जीवनाला एक नवीन दिशा देते. श्रीकृष्ण जन्माष्टमीच्या निमित्ताने, प्रत्येकाने त्यांच्या जीवनातील शिकवणींना आपल्या आचरणात आणून धर्माचा मार्ग अनुसरण करण्याचा संकल्प करावा.
श्रीकृष्ण जन्माष्टमीच्या दिवशी केली जाणारी आरती अत्यंत भक्तिभावाने गाण्यात येते. खालील आरती श्रीकृष्णाच्या पूजेसाठी समर्पित आहे:
श्रीकृष्णाची आरती
ॐ जय जगदीश हरे, स्वामी जय जगदीश हरे
भक्त जनों के संकट, दास जनों के संकट
क्षण में दूर करे ॥ ॐ जय जगदीश हरे ॥
जो ध्यावे फल पावे, दुख विनसे मन का
स्वामी दुख विनसे मन का
सुख सम्पत्ति घर आवे, कष्ट मिटे तन का ॥ ॐ जय जगदीश हरे ॥
मात-पिता तुम मेरे, शरण गहूं मैं किसकी
स्वामी शरण गहूं मैं किसकी
तुम बिन और न दूजा, आस करूं मैं जिसकी ॥ ॐ जय जगदीश हरे ॥
तुम पूरन परमात्मा, तुम अन्तर्यामी
स्वामी तुम अन्तर्यामी
पारब्रह्म परमेश्वर, तुम सबके स्वामी ॥ ॐ जय जगदीश हरे ॥
तुम करुणा के सागर, तुम पालनकर्ता
स्वामी तुम पालनकर्ता
मैं मूरख खल कामी, कृपा करो भर्ता ॥ ॐ जय जगदीश हरे ॥
तुम हो एक अगोचर, सबके प्राणपति
स्वामी सबके प्राणपति
किस विधि मिलूं दयामय, तुमको मैं कुमति ॥ ॐ जय जगदीश हरे ॥
दीनबंधु दुखहर्ता, तुम रख्खे हरणी
स्वामी तुम रख्खे हरणी
कामना पूरी करो, हे कृपा करणी ॥ ॐ जय जगदीश हरे ॥
कृष्णाष्टक
अच्युतम केशवं रामनारायणं,
कृष्णदामोदरं वासुदेवं हरे।
श्रीधरं माधवं गोपिकावल्लभं,
जानकीनायकं रामचंद्रं भजे ॥
हे आरती गायन केल्यानंतर भक्तजन श्रीकृष्णाच्या चरणी फुलं, अक्षता आणि प्रसाद अर्पण करतात. आरतीच्या शेवटी मंत्रोच्चार आणि प्रसादाचे वितरण करून भक्तगण आपापल्या घरी प्रसाद घेऊन जातात. श्रीकृष्ण जन्माष्टमीच्या निमित्ताने या आरतीने आपल्या मनातील श्रद्धा आणि भक्ती वृद्धिंगत होते.
“जय श्रीकृष्ण!”
