छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाला 350 वर्षे पूर्ण झाली आहेत. ६ जून १६७४ रोजी रायगड किल्ल्यावर झालेल्या राज्याभिषेकाने भारताच्या सांस्कृतिक वारशाचे जतन आणि स्वातंत्र्य चळवळीच्या आचरणाला नवी चालना मिळाली. १६४५ मध्ये ते १५ वर्षांचे असताना बालशिवाजीने हिंदवी स्वराज्याचा पाया रचला. राज्याभिषेकानंतर ते भूपती (छत्रपती) झाले आणि हिंदू समाज सुरक्षित आणि अभिमान वाटू लागला. तेच हिंदवी स्वराज्य आज जागतिक पटलावर भारताची प्रतिमा उंचावत आहे.
19 फेब्रुवारी 1630 रोजी शिवनेरी किल्ल्यावर जन्मलेले छत्रपती शिवाजी महाराज हे इतर राजांपेक्षा वेगळे होते. छत्रपती हे बुद्धिमान, शूर, दूरदर्शी आणि तत्वज्ञानी राजा होते. मुघल राज्यकर्त्यांकडून हिंदू समाजावर होत असलेले अत्याचार शिवाजीच्या बालपणीच्या मनाला चटका लावत होते. तिथेच हिंदवी स्वराज्य अंकुरले, जे पुढे वटवृक्षासारखे पसरले. हिंदवी स्वराज्य म्हणजे हिंदूंचे स्वतःचे राज्य. देशात प्रथमच जाती-धर्माचा विचार न करता मानवी समाज अन्यायाविरुद्ध एकवटला. हिंदवी स्वराज्य हे खऱ्या अर्थाने जनतेने निर्माण केलेले राज्य होते.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी प्रतिकूल परिस्थितीतही ज्या प्रकारे आपले ध्येय साध्य केले. तो आपल्याला दृढनिश्चयाने आणि एकजुटीने काम करण्याची प्रेरणा देतो. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे वैभवशाली जीवन आपल्याला अनेक गोष्टी शिकवते. नेहमी मोठा विचार करायला हवा, हेही त्यांच्याकडून शिकायला मिळतं. मोठा विचार केल्याने प्रत्येक अडथळ्यावर मात करण्याची समज निर्माण होते. त्यामुळेच वयाच्या 16 व्या वर्षी तोरणा किल्ला जिंकून त्यांनी हिंदू समाजाच्या मनात हिंदवी स्वराज्याचा विश्वास रुजवला.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला मुघलांकडून ताब्यात घेतला तेव्हा त्यांच्याकडे ना पुरेसा अनुभव होता, ना पुरेशी लष्करी शक्ती. दोघांकडेही आर्थिक स्रोत नव्हते. पण त्याच्याकडे समाजाची अशी ताकद होती, जी सह्याद्रीच्या दुर्गम पायवाटेतूनही एक नवीन वाट निर्माण करण्यास मदत करत होती.हिंदवी स्वराज्याचा संकल्प प्रत्येक परिस्थितीत पूर्ण करण्याचे ध्येय त्यांनी साध्य केले कारण त्यांची इच्छाशक्ती प्रबळ होती. आत्मविश्वास आणि प्रबळ इच्छाशक्तीच्या जोरावर अशक्य कामेही शक्य होतात हे आपण छत्रपती शिवाजी महाराजांकडून शिकतो.
छत्रपती शिवाजी महाराज हे कुशल संघटक होते. आपल्या शहाणपणाने आणि बुद्धिमत्तेच्या जोरावर त्यांनी मुघलांविरुद्ध प्रामाणिक लोकांची फौज तयार केली, ज्यांना राज्यविस्तारापेक्षा स्वराज्याचा ध्यास होता. त्यांच्या सैन्यातील प्रत्येक सैनिक कोणत्या ना कोणत्या क्षेत्रात निपुण होता. शिवाजी महाराज त्यांच्या योग्यतेनुसार व कुवतीनुसार काम देत असत.त्याच्यासोबत हंबीरराव मोहित्यासारखा सेनापती, बहिर्जी नाईकसारखा गुप्तहेर, कान्होजींसारखा गुप्तहेर, सरदार आंग्रेसारखा आरमार प्रमुख, भीमासारखा लोहार याशिवाय कोणीही त्याच्या बनावट शस्त्राच्या धक्क्यापासून वाचू शकले नाही. छत्रपती शिवाजी महाराजांची संघटनात्मक शैली आजही समर्पक आहे. आजच्या काळाप्रमाणे, योग्य कामासाठी योग्य व्यक्ती आणि योग्य व्यक्तीसाठी योग्य काम हे खूप महत्वाचे आहे.
हिंदवी स्वराज्य : छत्रपती शिवाजी महाराज
छत्रपती झाल्यानंतरही शिवाजी महाराजांनी आपल्या कष्टात कसूर केली नाही. हा तो काळ होता जेव्हा केवळ मुघलच नाही तर युरोपियन वसाहतवादी, ब्रिटिश, डच आणि फ्रेंच देखील विस्ताराच्या धोरणाने भारत काबीज करण्याचा प्रयत्न करत होते. मुघल शासकांमध्ये गोलकोंडाची कुतुबशाही, विजापूरची आदिल शाही आणि औरंगजेबाचे सैन्य हिंदूंवर आक्रमण करून आपले राज्य वाढवण्याच्या इच्छेने वाढत होते. या प्रतिकूल परिस्थितीतही त्यांनी कठोर परिश्रम आणि मुत्सद्देगिरीने तह आणि युद्धाचा मार्ग स्वीकारून हिंदवी साम्राज्याचा विस्तार केला आणि मुघलांच्या ताब्यातून 370 किल्ले जिंकून घेण्याबरोबरच अनेक किल्ले बांधले.
केवळ युद्ध करून हिंदवी स्वराज्य स्थापन होऊ शकत नाही हे छत्रपती शिवाजी महाराजांना माहीत होते. त्यांच्या कार्यपद्धतीत शिस्त आणि संयम यात उत्कृष्टता होती. हिंदवी स्वराज्य बळकट करण्यासाठी हे कार्य वर्तन उपयुक्त ठरले. शिवाजी महाराजांची शिस्त इतकी कडक होती की न्याय देताना त्यांनी नात्याकडे ढुंकूनही पाहिले नाही. संभाजी मोहिते, सखोजी गायकवाड यांसारख्या नातेवाईकांनाही त्यांनी शिक्षा सुनावण्यात भेदभाव केला नाही. नेताजी पालकरांना सेनापती पदावरून हटवण्याबरोबरच त्यांचा मुलगा शंभूराजांना त्यांच्या चुकीची शिक्षा देण्यातही त्यांनी मागेपुढे पाहिले नाही. ते म्हणायचे की स्वराज्य तेव्हाच टिकेल जेव्हा कोणत्याही आपुलकीची किंवा परकेपणाची भावना न ठेवता राज्यकारभार चालेल. हिंदवी स्वराज्यासाठी त्यांनी प्रशासकीय व्यवस्थापनाबरोबरच सामाजिक समरसता, न्यायव्यवस्था, कृषी व व्यापार धोरण, धार्मिक सलोखा, कठोर करप्रणालीचे सुलभीकरण, स्थानिक भाषा यांना महत्त्व दिले आणि शत्रूंशी लढण्यासाठी आपल्या सैन्याचे आधुनिकीकरण केले. मोठ्या ध्येयासाठी कठोर शिस्त आवश्यक असते, अशी शिकवण छत्रपती शिवाजी महाराजांनी दिली.
त्यांनी स्वतःसाठी कधीही तडजोड केली नाही. त्यांनी असे कोणतेही पाऊल उचलले नाही जे त्यांच्या हिंदू स्वराज्याच्या ध्येयापासून विचलित होईल. त्याला हवे असते तर विजापूरच्या सुलतानाशी तडजोड करून मोठे पद मिळवता आले असते. मुघल सम्राट औरंगजेबाशी तडजोड करून ऐशोआराम जीवन जगू शकत होते. पण भारतातील जनतेला भारत देणे हेच त्यांचे उद्दिष्ट होते. म्हणूनच कोणीही त्यांना किंवा त्यांच्या सैनिकांना कोणत्याही किंमतीला विकत घेऊ शकत नव्हते. कारण शिवाजी महाराजांचे ध्येय हेच सर्वांचे ध्येय झाले होते.
छत्रपती शिवाजी महाराज हे कुशल राजकारणी तसेच शूर योद्धा होते. त्यामुळे सहकाऱ्यांच्या आग्रहाला न जुमानता त्यांनी पुढे राहून धोका पत्करला. प्रत्येक मोहिमेत त्यांनी जीव धोक्यात घालून भाग घेतला. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या जीवनावर नजर टाकली तर लक्षात येते की, त्यांचा नेहमीच दूरगामी विचार होता. मुघल औरंगजेबाला भेटायला आग्र्याला जा. शाहिस्तेखानाकडून लाल महाल आणि प्रताप किल्ला हिसकावून घेणे. अफझलखानाचे कुटील मनसुबे हाणून पाडण्यासाठी. शिवाजी महाराजांची कार्यशैली आपल्याला प्रेरणा देते की शहाणपणाने उचललेली जोखीमपूर्ण पावले यशाकडे घेऊन जातात.
छत्रपती शिवाजी महाराजांची कार्यपद्धती सर्वांपेक्षा वेगळी होती. हिंदवी स्वराज्यासाठी ज्या सुधारणा आणि बदल आवश्यक होते, त्यात त्यांनी काळानुरूप बदल केले. ते वाईट प्रथांच्या विरोधात होते, म्हणूनच त्यांचे वडील शाहजींच्या मृत्यूनंतर शिवाजी महाराजांनी त्यांची आई जिजाबाई यांना सती जाण्यापासून रोखले. शिवाजी महाराजांनी काळाची गरज समजून मराठ्यांची पहिली नौदल तयार केली. काळाच्या गरजेनुसार त्यांनी प्रत्येक कामात बदल किंवा निर्मिती केली.
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात महिलांना योग्य सन्मान दिला जात होता. घरगुती कामाव्यतिरिक्त महिलांना प्रथमच युद्धाचे प्रशिक्षणही देण्यात आले. तत्कालीन परंपरेत जिंकलेला पैसा आणि स्त्रिया राजाकडे सुपूर्द केल्या जात होत्या, मात्र शिवाजीने ही परंपरा बदलून महिलांना सन्मान देऊन एक चांगला व चारित्र्यवान राजा असल्याचा आदर्श घालून दिला. त्याला हवे असते तर इतर राज्यकर्त्यांप्रमाणे तो आपल्या राज्यकारभाराची मांडणी करू शकला असता, पण हे आपले स्वराज्य आहे हे जनतेला कळावे हा त्याचा उद्देश होता. त्यासाठी त्यांनी प्रशासकीय यंत्रणेसाठी अष्टप्रधान मंडळाची स्थापना केली. घोडदळ, पायदळ तसेच तटीय संरक्षणाचे महत्त्व लक्षात घेऊन त्यांनी सैन्याच्या शस्त्रसामग्रीत वाढ केली. त्यांनी राजांच्या शिस्तबद्ध प्रशासकीय व्यवस्थेसह कार्यक्षम आणि प्रगतीशील नागरी समाजाचा पाया घातला.
मुघलांनी पाडलेल्या मंदिरांचा जीर्णोद्धार केला. त्यांनी प्राचीन हिंदू राजकीय परंपरा, न्यायप्रक्रिया यांचे पुनरुज्जीवन केले. शिवाजी महाराजांनी स्वराज्याला हिंदवी स्वराज्य असे नाव दिले. आजच्या राजकीय परिस्थितीत छत्रपती शिवाजी महाराजांची राज्यव्यवस्था जाणून घेतल्यास धार्मिक प्रशासनाच्या माध्यमातून न्याय्य व समाजाभिमुख व्यवस्था प्रस्थापित करता येते.
‘रयत म्हणजे लोकांचा राजा’ ही पदवी धारण करणारे छत्रपती शिवाजी हे पहिले राजा होते. ते नेहमी म्हणायचे, हे राज्य जनतेने जनतेसाठी उभारले आहे. जनतेचा पैसा सार्वजनिक कामांवर खर्च करण्याची व्यवस्था त्यांनी राबवली. त्यामुळे त्यांनी तिजोरीच्या जागी ट्रस्ट सुरू केली. त्यांची ही भावना राज्यकारभारात गुंतलेल्या प्रत्येक माणसाच्या मनात होती.
3 एप्रिल 1680 रोजी शिवाजीचे निधन झाले, परंतु त्यांच्या प्रेरणेने मराठा साम्राज्याचा विस्तार महाराष्ट्राच्या पलीकडे अट्टक ते कटकपर्यंत झाला. त्यांचे हिंदवी स्वराज्य आजही प्रत्येक नागरिकाच्या मनात म्हणून जिवंत आहे.
