भारत हा संत-महात्म्यांची भूमी आहे. महाराष्ट्रातील संत परंपरेत अनेक महान संत होऊन गेले, ज्यांनी भक्तीमार्गाचा प्रसार केला आणि समाज प्रबोधन केले. त्यापैकीच एक थोर संत म्हणजे जगद्गुरु संत तुकाराम महाराज. त्यांचे अभंग आजही लाखो भक्तांच्या हृदयात स्थान मिळवून आहेत. त्यांचे जीवन, शिकवण आणि त्यांचा समाजावर झालेला प्रभाव हा विसरण्यासारखा नाही. या लेखात आपण संत तुकाराम महाराजांच्या जीवनकार्याचा सखोल अभ्यास करूया.
संत तुकाराम महाराज यांचे जीवनचरित्र
जन्म आणि बालपण
संत तुकाराम महाराजांचा जन्म १६०८ साली महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यातील देहू गावात झाला. त्यांचे वडील बोल्होबा आणि आई कनकाई होते. ते वाणी समाजातील होते आणि त्यांचा व्यापार होता. लहानपणीच त्यांच्यावर अनेक संकटे कोसळली. त्यांचे आई-वडील आणि मोठा भाऊ लवकरच दिवंगत झाले. तसेच, दुष्काळामुळे त्यांना प्रचंड आर्थिक संकटाला सामोरे जावे लागले.
यंदा 2 फेब्रुवारी रोजी त्यांची जयंती साजरी केली जाणार आहे. तुकाराम महाराज यांच्या अभंगांचे इंग्रजी भाषेत भाषांतरही झाले आहे. त्यांची कविता आणि साहित्य हा रत्नांचा खजिना आहे. त्यांचे विचार आणि अभंग शेकडो वर्षांनंतरही आजही सर्वसामान्यांना मार्गदर्शन करतात. संत तुकाराम महाराजांनी महाराष्ट्रात भक्ती चळवळीचा पाया रचला. तत्कालीन भारतात सुरू असलेल्या भक्ती चळवळीचे ते प्रमुख आधारस्तंभ होते. लोक त्यांना प्रेमाने ‘तुकोबा’ असेही म्हणतात.
विठोबावर निस्सीम भक्ती
या संकटांनी तुकाराम महाराज अधिकाधिक विठोबाच्या भक्तीत लीन होऊ लागले. त्यांनी संसाराचा त्याग करून संपूर्ण जीवन भक्तीमध्ये व्यतीत करण्याचा संकल्प केला. विठोबा हा त्यांच्या जीवनाचा केंद्रबिंदू बनला. त्यांनी हजारो अभंगांची रचना केली, जे आजही लोकांच्या ओठांवर आहेत.
अभंगांचा प्रभाव
संत तुकाराम महाराजांनी लिहिलेले अभंग अत्यंत प्रभावी आहेत. त्यामध्ये जीवनविषयक तत्त्वज्ञान, समाज सुधारणा, भक्ती, नीतिमत्ता, मानवता यांचा उल्लेख आहे. त्यांच्या अभंगांमध्ये त्यांनी स्पष्ट शब्दांत तत्कालीन समाजातील अंधश्रद्धा, कर्मकांड आणि असमानता यावर टीका केली. त्यांच्या अभंगांनी सामान्य माणसाला ईश्वरभक्तीचा सोपा मार्ग दाखवला.
संत तुकाराम महाराजांचे कार्य
समाज सुधारक
तुकाराम महाराजांनी समाजातील अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवला. त्याकाळी ब्राह्मणशाही, जातिव्यवस्था, कर्मकांड आणि अंधश्रद्धा यांचा समाजावर प्रभाव होता. त्यांनी आपल्या अभंगांमधून सांगितले की, भगवंतापर्यंत पोहोचण्यासाठी जाती-पातीची गरज नाही. फक्त मन शुद्ध असले पाहिजे आणि प्रेमभावनेने ईश्वराची आराधना केली पाहिजे.
अभंगगाथा आणि तिचे महत्त्व
संत तुकाराम महाराजांनी ४५०० हून अधिक अभंग रचले आहेत. ही त्यांची अभंगगाथा म्हणजे भक्ती आणि तत्वज्ञानाचा अनमोल खजिना आहे. त्यातील काही प्रसिद्ध अभंग असे आहेत:
- “ज्ञानदेवे रचिला पाया | उभारिले रामदास ||”
- “पंढरीची वारी | मोक्षाची सोय खरी ||”
- “जे का रंजले गांजले | त्यासी म्हणे जो आपुले ||”
हे अभंग केवळ भक्तीसाठी नव्हे तर समाज सुधारण्याच्या उद्देशाने लिहिलेले होते. त्यामुळे आजही त्यांचा प्रभाव टिकून आहे.
छत्रपती शिवाजी महाराज आणि तुकाराम महाराज
तुकाराम महाराज आणि छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे नाते अत्यंत जिव्हाळ्याचे होते. शिवाजी महाराजांनी तुकाराम महाराजांचा आदर केला आणि त्यांना राजसभेत सन्मान दिला. असेही म्हटले जाते की, तुकाराम महाराजांनी शिवाजी महाराजांना धर्म आणि न्यायाने राज्य करण्याचा सल्ला दिला होता.
कैवल्यप्राप्ती आणि समाधी
१६४९ साली तुकाराम महाराजांनी देहू गावातील इंद्रायणी नदीच्या काठावर जीवंत समाधी घेतली, असे मानले जाते. त्यांचा भक्तीमार्ग आणि अभंगगाथा पुढच्या पिढ्यांसाठी प्रेरणादायी ठरली आहे. ते केवळ संतच नव्हे तर जगद्गुरु म्हणूनही ओळखले जातात.
संत तुकाराम महाराजांचे विचार आणि शिकवण
- सर्वधर्म समभाव: तुकाराम महाराजांनी भेदभाव न करता सर्व धर्मांचा सन्मान करण्याचा उपदेश केला.
- अहिंसा आणि प्रेम: त्यांनी नेहमीच अहिंसा आणि प्रेमाचा संदेश दिला.
- परमार्थ आणि साधना: त्यांनी भौतिक सुखाच्या मागे न लागता भगवंताच्या नामस्मरणात जीवन घालवावे असे सांगितले.
- अंधश्रद्धा निर्मूलन: त्यांनी कर्मकांड, ढोंग, अंधश्रद्धा यांना विरोध केला.
- सामाजिक समता: त्यांनी जाती-पातीला विरोध करून समानतेचा उपदेश केला.
संत तुकाराम महाराजांचा प्रभाव
संत तुकाराम महाराजांचे विचार आजही समाजात प्रभाव टाकत आहेत. त्यांची अभंगगाथा वाचून आणि ऐकून अनेक लोकांना भक्तीमार्गाचा साक्षात्कार होतो. महाराष्ट्रातील वारी परंपरा आणि नामस्मरणाची परंपरा यामध्ये तुकाराम महाराजांचे योगदान फार मोठे आहे.
संत तुकाराम महाराजांनी केवळ भक्तीचा मार्गच दाखवला नाही, तर समाज सुधारण्याचे कार्यही केले. त्यांच्या अभंगांमधून माणसाने कसे जगावे, समाजात समता कशी राखावी आणि ईश्वरप्राप्तीचा मार्ग कसा शोधावा, याचे मार्गदर्शन मिळते. आजही त्यांचे विचार आणि शिकवण आपल्याला प्रेरणा देतात. अशा या थोर संताच्या चरणी कोटी कोटी प्रणाम!