संत तुकाराम महाराज हे मराठी साहित्यातील एक थोर संतकवी आहेत, ज्यांनी आपल्या अभंगांद्वारे भक्ती, अध्यात्म आणि जीवनाचे तत्त्वज्ञान साध्या पण प्रभावी शब्दांत मांडले. त्यांचा “जे का रंजले गांजले” हा अभंग विशेष प्रसिद्ध आहे. या अभंगात संत तुकारामांनी दीनदुबळ्यांबद्दल करुणा, ईश्वरभक्ती आणि जीवनातील दुःखावर मात करण्याचा संदेश दिला आहे. या लेखात आपण हा संपूर्ण अभंग आणि त्याचा भावार्थ जाणून घेणार आहोत.
संपूर्ण अभंग: जे का रंजले गांजले
जे का रंजले गांजले ।त्यासि म्हणे जो आपुलें ॥१॥तो चि साधु ओळखावा ।देव तेथें चि जाणावा ॥२॥मृदु सबाह्य नवनीत ।तैसे सज्जनांचे चित्त ॥३॥ज्यासि अपंगिता पाही ।त्यासि धरी जो हृदयी ॥४॥दया करणें जें पुत्रासी ।ते चि दासा आणि दासी ॥५॥तुका म्हणे सांगू किती ।त्या चि भगवंताच्या मूर्ति ॥६॥
अभंगाचा भावार्थ
संत तुकारामांचा हा अभंग अत्यंत साध्या पण गहन अर्थाने परिपूर्ण आहे. प्रत्येक चरणातून जीवनातील मूलभूत तत्त्वे आणि ईश्वरभक्तीचा संदेश स्पष्ट होतो. चला, प्रत्येक ओळीचा भावार्थ समजून घेऊया:
१. जे का रंजले गांजले | त्यांसी म्हणे जो आपुले ||
भावार्थ: जो कोणी दुःखाने रंजलेला किंवा जीवनातील संकटांनी गांजलेला आहे, अशा व्यक्तींना जो आपलेपणाने जवळ करतो, त्यांचे दुःख आपले समजून त्यांना आधार देतो, तोच खरा माणूस आहे. संत तुकाराम येथे करुणेचे आणि सहानुभूतीचे महत्त्व सांगतात. खरा माणूस तोच, जो दुसऱ्याच्या वेदनांना आपल्या हृदयात स्थान देतो.
२. तोचि साधु ओळखावा | देव तेथेचि जाणावा ||
भावार्थ: जो दीनदुबळ्यांचा साथी होतो, तोच खरा साधू मानला पाहिजे. अशा व्यक्तीच्या हृदयातच परमेश्वर वास करतो. संत तुकाराम सांगतात की, खरे संतत्व हे बाह्य चिन्हांमध्ये किंवा वेषात नाही, तर दुसऱ्याच्या दुःखात सहभागी होण्याच्या भावनेत आहे. जिथे करुणा आहे, तिथेच देव आहे.
३. हा तो दीनांचा सखा | तोचि माझा मी त्याचा ||
भावार्थ: जो दीन-दुबळ्यांचा मित्र बनतो, त्यांचा आधार बनतो, तोच माझा आहे आणि मी त्याचा आहे. संत तुकाराम येथे स्वतःचा आणि ईश्वराचा एकरूपतेचा संबंध व्यक्त करतात. जो दुसऱ्याच्या दुःखात सहभागी होतो, तोच ईश्वराच्या जवळ आहे आणि तुकाराम त्याच्याशी आपले नाते जोडतात.
४. तुका म्हणे होय सज्जन | आपुलिया संगे गुण ||
भावार्थ: संत तुकाराम म्हणतात की, जो दीनांचा साथी बनतो तोच खरा सज्जन आहे. अशा व्यक्तीच्या सहवासात राहिल्याने आपल्यातही चांगले गुण निर्माण होतात. सज्जनांचा संग हा माणसाला चांगुलपणाकडे घेऊन जातो आणि जीवनाला अर्थ प्राप्त होतो.
अभंगाचा एकूण संदेश
“जे का रंजले गांजले” हा अभंग संत तुकारामांच्या करुणामयी आणि भक्तिमय स्वभावाचे दर्शन घडवतो. या अभंगातून ते सांगतात की खरे साधुत्व आणि ईश्वराचे दर्शन हे दुसऱ्याच्या दुःखात सहभागी होण्यात आहे. जो दीनदुबळ्यांचा आधार बनतो, त्याच्यामध्येच ईश्वराचा वास असतो. हा अभंग आपल्याला सहानुभूती, दया आणि सज्जनतेचे महत्त्व शिकवतो. जीवनात दुःख असणाऱ्या लोकांना आपले समजून त्यांना मदत करणे, हेच खरे अध्यात्म आणि भक्ती आहे.
या अभंगाचे वैशिष्ट्य
-
साधी भाषा: संत तुकारामांनी या अभंगात अतिशय साध्या आणि सोप्या शब्दांचा वापर केला आहे, ज्यामुळे सर्वसामान्य माणसालाही त्याचा अर्थ समजतो.
-
गहन विचार: साध्या शब्दांमागे जीवनाचे खोल तत्त्वज्ञान दडले आहे.
-
भक्ती आणि समाजसेवा: हा अभंग भक्ती आणि समाजसेवेचा संगम दर्शवतो, जिथे ईश्वर आणि मानवसेवा एकमेकांशी जोडली गेली आहे.
“जे का रंजले गांजले” हा अभंग संत तुकारामांच्या संवेदनशील आणि दयाळू मनाचे प्रतिबिंब आहे. हा अभंग आपल्याला जीवनात करुणा आणि प्रेम यांचे महत्त्व शिकवतो. आजच्या काळातही हा संदेश तितकाच प्रासंगिक आहे, कारण दुसऱ्याच्या दुःखात सहभागी होणे हेच खरे मानवतेचे लक्षण आहे. संत तुकारामांचे हे शब्द आपल्याला प्रेरणा देतात की, आपणही आपल्या जीवनात सज्जन बनून दीनदुबळ्यांचा आधार बनावे.
“देव तेथेचि जाणावा” – जिथे करुणा आहे, तिथेच ईश्वर आहे!
The short URL of the present article is: https://moonfires.com/x4fj
If you want to use your preferred UPI app, our UPI ID is raj0nly@UPI (you can also scan the QR Code below to make a payment to this ID.
