भारतीय राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ (RSS) हा एक महत्वाचे संगठन आहे ज्याचे संस्थापक डॉ. केशव बळीराम हेडगेवार आहेत. हेडगेवार यांनी १९२५ साली राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ ह्या संघटनेची सुरुवात होती. हेडगेवार यांचा जन्म १८९५ साली सनद गावात झाला होता. त्यांचे व्यक्तिमत्व अत्यंत उत्कृष्ट आणि उत्तम सामाजिक कार्य कायम ठरलेले आहे. हेडगेवार यांनी एक विविध क्षेत्रात उत्कृष्ट काम केले आहे आणि त्यांनी समाजाला मार्गदर्शन केले आहे.
सुरुवातीचे जीवन
डॉ. केशव बळीराम हेडगेवार यांचा जन्म १ एप्रिल १८८९ रोजी महाराष्ट्रातील नागपूर शहरातील बलराम पंत हेडगेवार यांच्या गरीब ब्राह्मण कुटुंबात झाला, त्यांच्या आईचे नाव रेवतीबाई होते. आई-वडिलांनी आपल्या लाडक्या मुलाचे नाव ‘केशव’ ठेवले. लहानपणापासूनच त्यांना घरात खूप लाड आणि प्रेम मिळाले. वडील बळीरामपंत हेडगेवार हे वैदिक विधी (पंडिताई) करून कुटुंबाचा उदरनिर्वाह करत असत, यासोबतच त्यांना भारतीय तत्त्वज्ञान आणि वेदशास्त्राचेही ज्ञान होते.
हेडगेवारांना शाळेत पाठवल्यावर वंदे मातरम हे देशभक्तीपर गीत गाल्यामुळे त्यांना शाळेतून काढून टाकण्यात आले. त्यानंतर त्याला यवतमाळ आणि पुणे येथे पाठवण्यात आले. मॅट्रिक उत्तीर्ण झाल्यावर हिंदू महासभेच्या राष्ट्रीय अध्यक्षांनी त्यांना वैद्यकीय शिक्षणासाठी कोलकाता येथे पाठवले. वैद्यकीय शिक्षणासाठी त्यांना कोलकात्याला पाठवण्यात आले पण परत आल्यावर ते क्रांतिकारक झाले. वैद्यकीय शिक्षणादरम्यान ते कोलकाता येथील देशाच्या क्रांतिकारी अभ्यास समितीमध्ये सामील झाले आणि नागपुरात परतल्यानंतर ते काँग्रेसच्या राजकारणात सक्रिय झाले.
डॉ. हेडगेवार यांना त्यांच्या जीवनात त्यांच्या भावांकडून सर्वात जास्त प्रेरणा मिळाली. त्यांचे थोरले बंधू महादेव हे केवळ शास्त्रातच पारंगत नव्हतेच, सोबतच ते आखाड्यात लढण्याच्या कलेतही निपुण होते. आखाड्यात ते परिसरातील मुलांना एकत्र करून त्यांना व्यायाम करून देत आणि त्यांना कुस्तीच्या युक्त्याही शिकवत. डॉ. हेडगेवार हे त्यांचे थोरले बंधू महादेव यांच्या विचारांनी खूप प्रभावित होते, परंतु त्यांच्या थोरल्या भावाप्रमाणेच ते लहानपणापासूनच क्रांतिकारी विचारधारा असलेले व्यक्ती बनले. वैद्यकशास्त्राचा अभ्यास करण्यासाठी त्यांना कोलकात्याला पाठवण्यात आले तेव्हा त्यांनी वैद्यकीय महाविद्यालयातून डॉक्टरांची परीक्षा प्रथम विभागात उत्तीर्ण तर केलीच शिवाय ते क्रांतिकारक म्हणून परतले.
शिक्षणादरम्यान त्यांचा बंगालच्या क्रांतिकारकांशी संपर्क आला. कोलकात्यात केशव त्याचा मोठा भाऊ महादेवचा मित्र श्याम सुंदर चक्रवर्ती याच्या घरी राहत होता. चक्रवर्ती यांच्या घरात राहिल्यामुळे स्थानिक लोक त्यांना केशव चक्रवर्ती या नावाने संबोधत असत. त्यांची क्रांतिकारक बनण्याची क्षमता पाहून त्यांना अनुशीलन समितीचे सदस्य करण्यात आले, परंतु त्यांचे कार्यक्षम नेतृत्व आणि कार्यक्षमता पाहून त्यांना लवकरच समितीचे जिव्हाळ्याचे सदस्य करण्यात आले.
त्यांची कार्यशैली आणि नेतृत्वगुण पाहून त्यांना हिंदू महासभा बंगाल प्रदेशचे उपाध्यक्ष बनवण्यात आले. 1915 मध्ये कोलकाताहून नागपूरला परतल्यानंतर त्यांनी टिळकांच्या विचारांनी प्रेरित होऊन काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. काँग्रेसमध्ये प्रवेश केल्यानंतर त्यांनी लवकरच काँग्रेसच्या राजकारणात सक्रिय सहभाग घ्यायला सुरुवात केली.
खिलाफत आंदोलन
हेडगेवार 1915 मध्ये क्रांतिकारक म्हणून परतले आणि काँग्रेसमध्ये सामील झाले. अल्पावधीतच त्यांना विदर्भ प्रांतीय काँग्रेसचे सचिव करण्यात आले. 1920 मध्ये काँग्रेसचे राष्ट्रीय स्तरावरील अधिवेशन झाले तेव्हा त्यांनी प्रथमच संपूर्ण स्वातंत्र्य हे ध्येय करण्याचा प्रस्ताव काँग्रेसमध्ये मांडला, परंतु हा प्रस्ताव मंजूर होऊ शकला नाही.
1921 मध्ये त्यांनी काँग्रेसच्या असहकार आंदोलनात सत्याग्रह केला आणि एक वर्ष तुरुंगात राहिले. या काळात डॉ. हेडगेवार खूप लोकप्रिय झाले होते, त्यांच्या लोकप्रियतेचा अंदाज यावरून लावता येतो की, त्यांची तुरुंगातून सुटका झाली त्यावेळी त्यांच्या स्वागतासाठी आयोजित सभेला मोतीलाल नेहरू आणि हकीम अजमल खान या दिग्गज नेत्यांनी संबोधित केले होते.
यानंतर भारतात सुरू झालेल्या धार्मिक राजकीय खिलाफत चळवळीमुळे हेडगेवार काँग्रेसवर नाराज झाले आणि त्यांनी काँग्रेस सोडली आणि वेगळे झाले. पुढे 1923 मध्ये झालेल्या जातीय दंगलीनंतर त्यांनी हिंदुत्वाचा मार्ग पत्करला आणि हिंदुत्वाची सर्वात मोठी संघटना राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ (RSS) स्थापन केली.
आरएसएसची स्थापना
हिंदू धर्माप्रती आपली खरी भक्ती पूर्ण करण्यासाठी आणि हिंदू राष्ट्राचे स्वप्न साकार करण्यासाठी डॉ. हेडगेवार यांनी विजयादशमीच्या दिवशी जगातील सर्वात मोठ्या संघटनेची पायाभरणी केली. 1925. ते आरएसएसचे संस्थापक आणि पहिले सरसंघचालक बनले. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाला राजकारणापासून दूर ठेवत हिंदू धर्माचे संघटन आणि पवित्रीकरण करण्याचे काम त्यांनी सुरू केले. हिंदू धर्म आणि त्याच्या विधींच्या प्रचारासाठी सामाजिक आणि धार्मिक उपक्रमांना आपले केंद्र बनवले. 1925 मध्ये एका खोलीत स्थापन झालेली RSS ही संघटना आज जगातील सर्वात मोठी स्वयंसेवी संस्था आहे. आज RSS हा एक मोठा वटवृक्ष बनला आहे ज्याने देशाच्या राजकारणावर खोलवर प्रभाव टाकला आहे.
मृत्यू
डॉ. केशवराव बळीराम हेडगेवार, हिंदू धर्माच्या मार्गावर चालणारे आणि हिंदूंमध्ये एकता आणणारे एक महान व्यक्ती, 1925 ते 1940 पर्यंत त्यांच्या मृत्यूपर्यंत RSS चे सरसंघचालक होते. या महान आत्म्याने 21 जून 1940 रोजी देह सोडला. डॉ. हेडगेवार यांची समाधी रेशम बाग, नागपूर येथे आहे , जिथे त्यांच्यावर अंत्यसंस्कार करण्यात आले.
RSS आज ज्या स्थानावर आहे त्याचे संपूर्ण श्रेय डॉ. हेडगेवार जी यांचे कार्यक्षम नेतृत्व, एकता आणि त्यांचे संपूर्ण जीवन मूल्यांप्रती समर्पित आहे. आयुष्यातील प्रत्येक क्षण देऊन त्यांनी प्रस्थापित केलेली एकात्मता संघाला पुढे घेऊन गेली; त्याचप्रमाणे प्रत्येक आयोजकाने त्यांच्या मार्गावर चालले पाहिजे. त्यांचे गुण आपल्या जीवनात आत्मसात करूनच आपण त्यांना खरी श्रद्धांजली अर्पण करू.
