देवशयनी आषाढी एकादशी

देवशयनी आषाढी एकादशी, ज्याला आषाढी एकादशी, हरिशयनी एकादशी किंवा देवशयनी एकादशी असेही म्हणतात, ही हिंदू धर्मातील एक अत्यंत महत्त्वाची एकादशी आहे. ही एकादशी आषाढ महिन्यातील शुक्ल पक्षाच्या अकराव्या दिवशी साजरी केली जाते. या दिवशी भगवान विष्णू योगनिद्रेत (देवशयनी) जातात अशी श्रद्धा आहे, आणि यामुळे हा दिवस विशेष धार्मिक महत्त्वाचा मानला जातो. या लेखात आपण या एकादशीचे महत्त्व, इतिहास, कथा आणि सांस्कृतिक परंपरा याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया.

देवशयनी एकादशीचे महत्त्व

देवशयनी एकादशीपासून भगवान विष्णू चार महिन्यांसाठी (चातुर्मास) योगनिद्रेत प्रवेश करतात. या कालावधीत सर्व मांगलिक कार्ये, जसे की विवाह, मुंज, गृहप्रवेश इत्यादी थांबवली जातात. या कालावधीलाही ‘चातुर्मास’ असे संबोधले जाते, आणि हा काळ साधना, उपासना आणि आत्मचिंतनासाठी विशेष मानला जातो. या एकादशीला उपवास करणे, भगवान विष्णूची पूजा करणे आणि पवित्र नद्यांमध्ये स्नान करणे याला विशेष महत्त्व आहे.

हिंदू धर्मशास्त्रानुसार, एकादशीचा उपवास हा पापांचे प्रायश्चित आणि मोक्ष प्राप्तीसाठी केला जातो. विशेषतः देवशयनी एकादशीला उपवास केल्याने भक्तांना भगवान विष्णूच्या कृपेने सुख, समृद्धी आणि आध्यात्मिक उन्नती प्राप्त होते. ही एकादशी पंढरपूरच्या विठ्ठल-रुक्मिणीच्या भक्तांसाठी विशेष महत्त्वाची आहे, कारण या दिवशी पंढरपूरची आषाढी वारी संपन्न होते.

देवशयनी एकादशीचा इतिहास

देवशयनी एकादशीचा उल्लेख प्राचीन हिंदू ग्रंथांमध्ये, विशेषतः पद्म पुराण, स्कंद पुराण आणि भविष्योत्तर पुराणात आढळतो. या ग्रंथांनुसार, भगवान विष्णू आषाढी एकादशीपासून कार्तिक महिन्यातील शुक्ल पक्ष एकादशीपर्यंत (देवप्रबोधिनी एकादशी) योगनिद्रेत असतात. या काळात विश्वाचे रक्षण करण्याची जबाबदारी भगवान शंकर आणि इतर देवतांवर सोपवली जाते.

महाराष्ट्रात, विशेषतः पंढरपूर येथे, ही एकादशी आषाढी वारीचा मुख्य उत्सव म्हणून साजरी केली जाते. लाखो वारकरी पंढरपूर येथे विठ्ठल-रुक्मिणीच्या दर्शनासाठी येतात. ही परंपरा शतकानुशतके चालत आली आहे आणि संत तुकाराम, संत ज्ञानेश्वर, संत नामदेव यांसारख्या संतांनी या वारीला विशेष महत्त्व दिले आहे.

देवशयनी एकादशीशी संबंधित कथा

देवशयनी एकादशीशी संबंधित अनेक कथा आणि दंतकथा प्रचलित आहेत. यापैकी एक प्रसिद्ध कथा खालीलप्रमाणे आहे:

राजा मांधाता आणि एकादशी व्रत

प्राचीन काळी मांधाता नावाचा एक धर्मनिष्ठ राजा होता. त्याच्या राज्यात सुख, शांती आणि समृद्धी होती. परंतु एकदा त्याच्या राज्यात तीन वर्षे पाऊस पडला नाही, आणि प्रजेला दुष्काळाचा सामना करावा लागला. राजा मांधाता यामुळे अत्यंत दुखी झाला आणि त्याने या संकटाचे कारण आणि उपाय शोधण्यासाठी तपस्वी आणि ऋषींचा सल्ला घेतला.

ऋषींनी सांगितले की, भगवान विष्णूच्या कृपेने या संकटावर मात करता येईल. त्यांनी राजाला आषाढी एकादशीचा उपवास आणि भगवान विष्णूची पूजा करण्याचा सल्ला दिला. राजाने आणि त्याच्या प्रजाजनांनी हा उपवास श्रद्धेने आणि भक्तीने केला. परिणामी, भगवान विष्णू प्रसन्न झाले आणि त्यांनी पाऊस पाडला. दुष्काळ संपला, आणि राज्यात पुन्हा समृद्धी अवतरली. तेव्हापासून देवशयनी एकादशीला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले.

देवशयनी एकादशीचे व्रत आणि विधी

देवशयनी एकादशीचे व्रत अत्यंत पवित्र मानले जाते. या व्रताचे काही प्रमुख विधी खालीलप्रमाणे आहेत:

1. उपवास: भक्त सकाळी लवकर उठून स्नान करतात आणि पूर्ण दिवस उपवास करतात. काही भक्त निर्जल उपवास (पाण्याशिवाय) करतात, तर काही फलाहार किंवा सात्विक भोजन घेतात.
2. पूजा: भगवान विष्णू आणि माता लक्ष्मी यांची पूजा केली जाते. पूजेत तुळशीपत्र, चंदन, फुले, धूप आणि दिव्यांचा वापर केला जातो.
3. विष्णुसहस्रनाम: या दिवशी विष्णुसहस्रनामाचे पठण किंवा भगवद्गीतेचे वाचन केले जाते.
4. दानधर्म: गरजूंना अन्न, वस्त्र आणि धन दान केले जाते. यामुळे पुण्य प्राप्त होते.
5. जागरण: रात्री भगवान विष्णूचे भजन, कीर्तन किंवा कथाश्रवण केले जाते.

पंढरपूरची आषाढी वारी

महाराष्ट्रात देवशयनी एकादशी म्हणजे पंढरपूरची आषाढी वारी. ही वारी संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम, संत एकनाथ आणि इतर संतांच्या परंपरेचा एक अविभाज्य भाग आहे. लाखो वारकरी पायी चालत पंढरपूरला येतात आणि विठ्ठल-रुक्मिणीचे दर्शन घेतात. वारीदरम्यान भक्त भजने, अभंग आणि कीर्तन गातात, ज्यामुळे वातावरण भक्तिमय होते.

आषाढी एकादशीला पंढरपूर येथे विठ्ठल मंदिरात विशेष पूजा आणि महाआरती केली जाते. या दिवशी पंढरपूर हे भक्तीचे आणि आनंदाचे केंद्र बनते. वारकरी परंपरेत या एकादशीला ‘विठ्ठलाची एकादशी’ असेही म्हणतात.

आधुनिक काळातील साजरीकरण

आजच्या काळातही देवशयनी एकादशी मोठ्या उत्साहाने साजरी केली जाते. मंदिरांमध्ये विशेष पूजा, भजन आणि कीर्तनांचे आयोजन केले जाते. अनेक भक्त या दिवशी पंढरपूरला भेट देतात किंवा स्थानिक मंदिरांमध्ये विठ्ठल-रुक्मिणीची पूजा करतात. काही ठिकाणी सामुदायिक उपवास आणि भंडाऱ्यांचे आयोजन केले जाते.

आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे, आता पंढरपूरच्या आषाढी वारीचे थेट प्रक्षेपण टेलिव्हिजन आणि ऑनलाइन माध्यमांवर उपलब्ध आहे, ज्यामुळे जे भक्त प्रत्यक्ष उपस्थित राहू शकत नाहीत, ते देखील या उत्सवात सहभागी होऊ शकतात.

देवशयनी एकादशीचा संदेश

देवशयनी एकादशी हा केवळ धार्मिक उत्सव नसून, आत्मचिंतन आणि साधनेचा काळ आहे. चातुर्मासात भक्तांना आपल्या जीवनात संयम, शिस्त आणि भक्ती आत्मसात करण्याची संधी मिळते. ही एकादशी आपल्याला जीवनातील नश्वर गोष्टींपासून दूर राहून ईश्वराच्या जवळ जाण्याची प्रेरणा देते.

देवशयनी आषाढी एकादशी हा हिंदू धर्मातील एक पवित्र आणि आध्यात्मिक उत्सव आहे, जो भक्ती, श्रद्धा आणि परंपरेचे प्रतीक आहे. पंढरपूरची आषाढी वारी, भगवान विष्णूची पूजा आणि उपवास यामुळे हा दिवस विशेष बनतो. ही एकादशी आपल्याला जीवनात शांती, समृद्धी आणि आध्यात्मिक उन्नतीचे महत्त्व शिकवते. प्रत्येकाने या पवित्र दिवशी भक्तीभावाने उपवास आणि पूजा करून भगवान विष्णूच्या कृपेचा लाभ घ्यावा.

“विठ्ठल विठ्ठल, जय हरी विठ्ठल!” या मंत्राने पंढरपूरचे वातावरण गूंजते आणि भक्तांच्या हृदयात भक्तीचा सागर उसळतो. देवशयनी एकादशीच्या निमित्ताने आपण सर्वांनी भगवान विठ्ठलाच्या चरणी आपली श्रद्धा अर्पण करूया!