सशक्त संदेश असलेली व्यंगचित्रे तयार करण्यापासून ते महाराष्ट्राच्या राजकीय पटलावर अतिशय महत्त्वाची भूमिका बजावण्यापर्यंत, बाळासाहेब ठाकरे हे मराठी अभिमानाचे आणि हिंदुत्वाचे प्रतीक होते, ज्यांच्या उत्कट शैलीने त्यांना शिवसैनिकांचे देव बनवले. ८६ वर्षीय शिवसेनाप्रमुखांची शिवसैनिक देवासारखी पूजा करत होते आणि विरोधकांनाही त्यांच्या उंचीची पूर्ण जाणीव होती.

महाराष्ट्राच्या राजकारणाची दिशा प्रत्येक प्रकारे बदलणाऱ्या ठाकरे यांनी आपल्या मित्रांना आणि विरोधकांना राजकीयदृष्ट्या कमी लेखण्याची संधी दिली जेणेकरून ते आपले हेतू स्पष्टपणे पार पाडू शकतील. स्वतः मोठ्या जबाबदाऱ्या घेण्यापेक्षा त्यांनी अनेकदा किंगमेकर बनणे पसंत केले. काहींच्या मते महाराष्ट्राचा हा सिंह स्वतःच एक सांस्कृतिक प्रतीक होता.

बोटाच्या एका इशार्‍याने देशाच्या आर्थिक राजधानीचे मौन वळवण्याची ताकद असलेल्या बाळासाहेब ठाकरे यांनी १९५० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात इंग्रजी दैनिक फ्री प्रेस जर्नलमध्ये आर. के. लक्ष्मण यांच्यासोबत व्यंगचित्रकार म्हणून कारकिर्दीची सुरुवात केली, परंतु १९६० मध्ये त्यांनी पाऊल ठेवले एका नव्या वाटेकडे, ‘मार्मिक’ हे मराठी व्यंगचित्र साप्ताहिक सुरू करून.

ठाकरे यांनी १९ जून १९६६ रोजी शिवसेनेची स्थापना केली आणि त्यानंतर मराठी माणसांचे सर्व प्रश्न सोडवण्याची जबाबदारी स्वतःवर घेतली. गुजरात आणि दक्षिण भारतातील लोकांकडून तीव्र स्पर्धेचा सामना करणाऱ्या मराठींसाठी त्यांनी नोकरीची सुरक्षा मागितली.

स्वत:ला अॅडॉल्फ हिटलरचे प्रशंसक म्हणवून घेणाऱ्या बाळासाहेब ठाकरेंनी महाराष्ट्रात मराठी माणसांची फौज निर्माण केली, ज्याचा उपयोग त्यांनी विविध कापड गिरण्या आणि इतर औद्योगिक युनिटमध्ये मराठी लोकांना नोकऱ्या देण्यासाठी केला. त्यांच्या या प्रयत्नांमुळे ते ‘हिंदुहृदयसम्राट’ झाले.

शिवसेनेने लवकरच आपली पाळेमुळे रोवली आणि १९८० च्या दशकात मराठी समर्थक मंत्राच्या जोरावर बृहन्मुंबई महानगरपालिका ताब्यात घेतली. १९९५ मध्ये भाजपसोबतची युती ही ठाकरे यांच्या राजकीय कारकिर्दीतील सर्वात मोठी संधी होती आणि त्या जोरावर त्यांनी पहिल्यांदाच सत्तेची चव चाखली. ते स्वतः ‘रिमोट कंट्रोल’ने सरकार चालवतात, असे म्हणायचे. जरी त्यांनी कधीही मुख्यमंत्रीपद भूषवले नाही.

ठाकरे यांचे ‘महाराष्ट्र मराठीचा आहे’ हे त्यांचे विधान स्थानिक लोकांमध्ये इतके लोकप्रिय झाले की त्यांच्या पक्षाने २००७ च्या राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीत भाजपशी दीर्घकाळ युती करूनही पाठिंबा दिला. यूपीएच्या राष्ट्रपतीपदाच्या उमेदवार प्रतिभा पाटील या महाराष्ट्रातील होत्या. २००९ मध्ये त्यांनी सचिन तेंडुलकरवर टीका केली होती, जेव्हा सचिनने “मुंबई ही संपूर्ण भारताची आहे” असे म्हटले होते.

मराठी माणूसची नाडी नीट समजून घेण्याची क्षमता असलेले बाळासाहेब ठाकरे या म्हणीचे कट्टर समर्थक होते की, जास्त जवळीकांमुळे अनादर निर्माण होतो आणि म्हणूनच त्यांना त्यांच्या समर्थकांमध्ये मिसळणे किंवा फारसे जवळ जाणे आवडत नव्हते आणि ते त्यांच्या ‘मातोश्री’ या अत्यंत सुरक्षित निवासस्थानाच्या बाल्कनीतून समर्थकांना ‘दर्शन’ देत असत. त्यांची उत्कट भाषणे ऐकण्यासाठी प्रसिद्ध दसरा मेळाव्यात लाखोंची गर्दी जमत असे.

मुस्लीम समाजावर अनेकदा निशाणा साधणाऱ्या बाळ ठाकरेंनी एकेकाळी मुस्लिम समाजाला ‘कॅन्सर’ही म्हटले होते. ते म्हणाले होते, ‘इस्लामी दहशतवाद वाढत आहे आणि त्याला उत्तर देण्याचा एकमेव मार्ग हिंदू दहशतवाद आहे. भारत आणि हिंदूंना वाचवण्यासाठी आत्मघाती बॉम्ब पथकाची गरज आहे असे ही ते एकदा बोलले होते.

वाघाच्या सिंहासनावर विराजमान झालेल्या ठाकरे यांनी महाराष्ट्राच्या राजकारणावर वर्षानुवर्षे वर्चस्व गाजवले. त्यांच्याकडे कोणतेही पद किंवा पद नव्हते, परंतु त्यांचा असा प्रभाव होता की राजकीय नेत्यांपासून ते चित्रपट तारे, खेळाडू आणि उद्योगातील दिग्गजांपर्यंत सर्वांचे मातोश्रीने स्वागत केले.

ठाकरे यांना त्यांच्या अपारंपरिक विचारांमुळे पसंती मिळाली. मात्र, या काळात त्यांना काही अडचणींचाही सामना करावा लागला. ११ डिसेंबर १९९९ ते १० डिसेंबर २००५ दरम्यान त्यांच्या मतदानाच्या अधिकारांवर बंदी घालण्यात आली कारण त्यांनी लोकांना जातीय आधारावर मतदान करण्याचे आवाहन केले होते, त्यानंतर उच्च न्यायालयाच्या आदेशाने आणि निवडणूक आयोगाच्या अधिसूचनेद्वारे त्यांच्यावर ही बंदी घालण्यात आली होती.

त्यांच्या स्थलांतरित विरोधी विचारांमुळे ठाकरे यांना हिंदी भाषिक राजकारण्यांच्या रोषाला सामोरे जावे लागले. त्यांनी बिहारींना देशाच्या विविध भागांसाठी ‘ओझे’ संबोधून चांगलाच वाद निर्माण केला होता. २००५ मध्ये त्यांना त्यांच्या आयुष्यातील सर्वात मोठा धक्का बसला जेव्हा त्यांचा पुतण्या राज यांनी शिवसेना सोडली आणि २००६ मध्ये मनसेचा स्वतःचा राजकीय पक्ष स्थापन केला. या घटनेने शिवसेना-भाजपच्या पुन्हा सत्तेत येण्याच्या आशाही क्षीण झाल्या होत्या.

२४ ऑक्टोबरच्या दसरा मेळाव्यात ‘सिंहाची गर्जना’ ऐकू आली नाही. त्यांनी व्हिडिओ रेकॉर्ड केलेल्या भाषणाद्वारे आपल्या समर्थकांना संबोधित केले आणि सार्वजनिक जीवनातून निवृत्तीची घोषणा केली. ते म्हणाले – ‘शारीरिकदृष्ट्या मी खूप अशक्त झालो आहे… मला चालता येत नाही… मी आता थकलो आहे.’ त्यांनी आपल्या समर्थकांना आपला मुलगा उद्धव आणि नातू आदित्य यांना पाठिंबा देण्याचे आवाहन केले आणि अशा प्रकारे शिवसेनेच्या वारसा आपल्या मुलाकडे सोपवला.

एकनाथ संभाजी शिंदे – संक्षिप्त जीवनी