भारतरत्न महर्षी धोंडो केशव कर्वे

भारतरत्न महर्षी धोंडो केशव कर्वे हे भारताच्या सामाजिक सुधारणांच्या इतिहासातील एक महान क्रांतिकारक होते. त्यांच्या कार्याची महती फक्त महाराष्ट्रापुरती मर्यादित नसून, संपूर्ण भारताला त्यांच्यापासून प्रेरणा मिळाली आहे. स्त्रियांच्या हक्कांसाठी, शिक्षणासाठी आणि विधवा पुनर्विवाहासाठी त्यांनी अत्यंत कठोर परिश्रम घेतले. त्यांच्या कार्यामुळे स्त्रियांच्या जीवनात एका नव्या युगाची सुरुवात झाली, आणि म्हणूनच त्यांना ‘महर्षी’ ही पदवी मिळाली. त्यांच्या कार्याचा आणि विचारांचा मागोवा घेणे हे समाजासाठी प्रेरणादायी आहे.

प्रारंभिक जीवन

महर्षी कर्वे यांचा जन्म १८ एप्रिल १८५८ रोजी महाराष्ट्रातील मुरूड या छोट्याशा गावात झाला. अत्यंत सामान्य परिस्थितीमध्ये जन्मलेल्या कर्वे यांचे बालपण आर्थिक अडचणींमध्ये गेले. त्यांना लहानपणापासूनच शिक्षणाची आवड होती. शिक्षणात गती मिळवून, त्यांनी पुण्याच्या फर्ग्युसन महाविद्यालयातून उच्च शिक्षण घेतले. शिक्षणाच्या माध्यमातून समाजसेवा करण्याचा त्यांचा दृढ निश्चय होता.

विधवा पुनर्विवाहाचे महत्त्व

त्यांच्या वैयक्तिक जीवनातील एका दु:खद घटनेनेच त्यांना समाजसुधारणेच्या मार्गावर आणले. त्यांच्या पहिल्या पत्नीचे निधन झाल्यावर, त्यांनी दुसरे लग्न एका विधवेशी केले. त्यांचा हा निर्णय त्यांच्या कुटुंबासाठी आणि समाजासाठी धक्कादायक होता, पण कर्वे यांच्या विचारांच्या दृढतेमुळे त्यांनी या विरोधाला तोंड दिले. त्यांनी विधवा पुनर्विवाहाचे समर्थन केले, आणि त्या काळातील सामाजिक बंधनांवर विजय मिळवून एक आदर्श निर्माण केला.

स्त्री शिक्षणाची स्थापना

महर्षी कर्वे यांना असे वाटत होते की स्त्री शिक्षणाशिवाय समाजाची प्रगती शक्य नाही. त्यांनी १८९६ साली ‘विधवा विवाहोत्सुक सभा’ ची स्थापना केली. त्यानंतर १९०७ साली पुण्यात ‘महिला विद्यालय’ या संस्थेची स्थापना करून स्त्री शिक्षणाच्या दिशेने पहिली पायरी उचलली. त्यांच्या प्रयत्नांनी स्त्री शिक्षणाच्या महत्त्वाला समाजाने हळूहळू मान्यता दिली. १९१६ साली त्यांनी ‘एस.एन.डी.टी. महिला विद्यापीठा’ची स्थापना केली, जी भारतातील पहिली महिला विद्यापीठ होती. या विद्यापीठाने देशभरात स्त्री शिक्षणाचे महत्व अधोरेखित केले.

आदर्श समाजासाठी अविरत प्रयत्न

महर्षी कर्वे यांनी स्त्री शिक्षणाच्या माध्यमातून स्त्रियांना आत्मनिर्भर बनवण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्यासाठी समाजातील प्रत्येक स्त्रीला स्वावलंबी होणे गरजेचे होते. त्यांनी स्त्रियांना व्यावसायिक शिक्षण देण्यावर भर दिला. त्यांच्या मते, शिक्षणामुळे स्त्रिया सक्षम होऊ शकतात आणि आपले हक्क मिळवू शकतात. त्यांनी ‘अनाथ बालिकाश्रम’ आणि ‘कन्या शाळा’ यांसारख्या अनेक शाळा उघडल्या, ज्या समाजातील दुर्बल घटकांच्या मुलींना शिक्षण देण्यासाठी काम करत होत्या.

महर्षी कर्वे यांचे साहित्यिक कार्य

महर्षी कर्वे यांनी आपले विचार जनमानसापर्यंत पोहचविण्यासाठी साहित्याचे माध्यम घेतले. त्यांनी अनेक ग्रंथ आणि लेखन केले, ज्यामध्ये त्यांनी स्त्री शिक्षणाचे महत्त्व, विधवा पुनर्विवाहाचे आवश्यकत्व आणि समाजातील स्त्रियांचे हक्क याविषयी चर्चा केली आहे. त्यांच्या लिखाणात त्यांची समाजसुधारणेची तळमळ आणि त्यांचे कठोर परिश्रम दिसून येतात.

समाजाच्या विरोधास तोंड देणे

त्यांच्या काळात, स्त्री शिक्षण आणि विधवा पुनर्विवाह हे विषय सामाजिक दृष्टिकोनातून अत्यंत संवेदनशील होते. महर्षी कर्वे यांना अनेक टीका, अवहेलना, आणि समाजाचा विरोध सहन करावा लागला. परंतु त्यांच्या प्रबळ इच्छाशक्तीने ते आपल्याच ध्येयावर ठाम राहिले. त्यांनी समाजाच्या विरोधाची पर्वा न करता आपले कार्य सुरुच ठेवले आणि एका क्रांतिकारी चळवळीला जन्म दिला.

भारतरत्न सन्मान आणि उत्तरायुष्य

महर्षी कर्वे यांना त्यांच्या कार्यासाठी १९५८ साली ‘भारतरत्न’ या सर्वोच्च सन्मानाने गौरविण्यात आले. त्यांना हा सन्मान मिळाला, तेव्हा ते शतकपूर्तीच्या उंबरठ्यावर होते. त्यांना हा सन्मान मिळाल्यामुळे त्यांचे कार्य अधिकाधिक लोकांपर्यंत पोहोचले आणि त्यांच्या विचारांना प्रोत्साहन मिळाले. त्यांनी अखेरपर्यंत समाजासाठी काम करण्याची ऊर्मी ठेवली.

महर्षी कर्वे यांचे सामाजिक योगदान

महर्षी कर्वे यांनी स्त्री शिक्षण आणि विधवा पुनर्विवाहाच्या माध्यमातून एक नवा आदर्श निर्माण केला. त्यांनी समाजात स्त्रियांना योग्य स्थान मिळवून दिले आणि त्यांच्यासाठी समानतेची चळवळ उभारली. त्यांचे कार्य आजही समाजातील लोकांसाठी एक प्रेरणास्त्रोत आहे. त्यांच्या कार्यातून भारतीय समाजात एक नवा अध्याय सुरुवात झाला, आणि त्यामुळेच त्यांना ‘महर्षी’ म्हणून गौरविण्यात आले.

महर्षी धोंडो केशव कर्वे यांचे जीवन आणि कार्य हे भारतीय समाजासाठी एक दीपस्तंभ आहे. त्यांच्या समाजसेवेसाठीची निष्ठा, धैर्य, आणि त्याग या गुणांनी त्यांना एक महान समाजसुधारक बनविले. आजही त्यांच्या कार्यातून प्रेरणा घेऊन, स्त्री शिक्षण आणि समाजसुधारणांच्या दिशेने काम करणे हेच त्यांना खरी आदरांजली ठरेल.