मोहेंजोदारो: प्राचीन इतिहासाचा अनमोल ठेवा
मोहेंजोदारो हे सिंधू नदीच्या खोऱ्यात वसलेले प्राचीन शहर आहे, जे सुमारे ४५०० वर्षांपूर्वीच्या सिंधू संस्कृतीच्या वैभवशाली वारशाचे प्रतीक आहे. सिंधू नदीच्या या खोऱ्यात सुमारे २६०० ईसापूर्व ते १९०० ईसापूर्व या कालावधीत हडप्पा संस्कृती किंवा सिंधू संस्कृती फुलली. मोहेंजोदारोचे शाब्दिक अर्थ “मृतांचा ढिगारा” असे होते, आणि त्याची उत्खनने भारताच्या उपखंडातील सर्वात जुने शहरी केंद्र मानले जाते.
मोहेंजोदारोची स्थिती आणि महत्त्व
मोहेंजोदारो हे पाकिस्तानमधील सिंध प्रांतात, लारकाना जिल्ह्याजवळ, सिंधू नदीच्या पश्चिमेच्या काठावर वसलेले आहे. सिंधू नदी ही प्राचीन काळातील सिंधू संस्कृतीचा आधारस्तंभ होती, ज्याच्यामुळे येथील लोक शेती, व्यापार आणि जलवाहतूक यांचा विस्तार करण्यास सक्षम झाले होते. मोहेंजोदारो हे या संस्कृतीचे एक अत्यंत महत्त्वाचे नगर होते, जे आपल्या शहरी व्यवस्थापन, जलसंपदा आणि स्थापत्यशास्त्रामुळे जगभर प्रसिद्ध झाले आहे.
नगराचे स्थापत्य
मोहेंजोदारो हे त्या काळातील अत्याधुनिक नगराचे उत्तम उदाहरण आहे. या शहराचा संपूर्ण आढावा घेतल्यास त्याचे दोन मुख्य भाग दिसून येतात – उंचावलेला “नगरवर्ग” आणि खालील “खालचा शहरवर्ग”.
१. नगरवर्ग
नगरवर्ग हा उंचावर बांधलेला आहे, ज्यात किल्ल्यासारखी उंचवट्यावर बांधकामे आहेत. येथे विशाल स्नानगृह, सार्वजनिक सभागृह, धान्यगृह आणि धार्मिक स्थळे होती. या भागातील प्रसिद्ध “महास्नानगृह” हे मोठे, सार्वजनिक स्नानगृह होते, ज्याचा वापर धार्मिक विधींसाठी किंवा सामाजिक कारणांसाठी होत असे.
२. खालचा शहरवर्ग
खालचा शहरवर्ग हा लोकांचे वास्तव स्थळ होते. येथे समांतर रस्ते, गटार व्यवस्था, विहिरी, आणि घरांची उच्चस्तरीय व्यवस्था होती. मोहेंजोदारोतील घरे ईंटांच्या वापराने बांधलेली होती, आणि प्रत्येक घराला स्वतःचे स्नानगृह आणि गटार असायचे. ही जलसंधारण व्यवस्था त्या काळात अत्याधुनिक मानली जात होती.
मोहेंजोदारोतील सामाजिक आणि सांस्कृतिक जीवन
मोहेंजोदारोतील लोकांचे जीवन अत्यंत व्यवस्थित आणि साधनसंपन्न होते. येथे आढळलेल्या वस्तू आणि उत्खननात मिळालेल्या पुराव्यांवरून येथे जीवनाचे विविध पैलू स्पष्ट होतात.
१. व्यापार आणि व्यवसाय
मोहेंजोदारो हे सिंधू नदीच्या काठावर असल्यामुळे व्यापाराचे एक मोठे केंद्र होते. हडप्पा संस्कृतीमध्ये लोकांचा मुख्य व्यवसाय शेती, पशुपालन, आणि हस्तकला होता. मोहेंजोदारोतून निघालेली अनेक व्यापार साधने, वस्त्रे, आणि शिल्पकला या संस्कृतीच्या उच्च व्यापार प्रणालीचे पुरावे देतात. मोहेंजोदारोतील धान्यगृहांची रचना दर्शवते की येथील अन्नसाठवण आणि वितरणाची अत्याधुनिक व्यवस्था होती. रस्त्यांची व्यवस्था समांतर रेषेत करण्यात आली होती, ज्यामुळे वाहतुकीला आणि व्यापाराला मोठी मदत होत असावी.
२. धार्मिक जीवन
मोहेंजोदारोच्या लोकांच्या धार्मिक श्रद्धा आणि परंपरा अत्यंत महत्त्वपूर्ण होत्या. येथे आढळलेले प्राचीन शिल्पकला आणि धार्मिक चिन्हे या गोष्टींना उजाळा देतात. येथे “महास्नानगृह” धार्मिक विधींसाठी वापरले जात असे, आणि पुरातत्त्वीय उत्खननात प्राप्त झालेल्या मूर्ती आणि शिल्पकला विविध देवतांना समर्पित आहेत. शिवाय, योनी-लिंग चिन्हेही येथे सापडली आहेत, ज्यातून प्रकृती आणि पुरुष यांच्यातील संतुलनाची कल्पना त्या काळात मांडली जात होती.
३. स्थापत्य आणि कला
मोहेंजोदारोतील वास्तुशिल्प आणि शिल्पकलेत उच्च दर्जाचे तंत्रज्ञान आणि सौंदर्य आहे. येथील “नर्तकीची मूर्ती” हा ब्रॉंझमध्ये तयार केलेला एक आश्चर्यकारक नमुना आहे. ही नर्तकी मोहेंजोदारोच्या सांस्कृतिक जीवनाचे प्रतीक आहे. तसेच येथील लोक आपल्या कलेमध्ये कुशल होते; ते मातीच्या वस्तू, धातूच्या वस्तू आणि दागिने बनवण्यामध्ये पारंगत होते.
मोहेंजोदारोची अर्थव्यवस्था
सिंधू संस्कृतीची अर्थव्यवस्था प्रामुख्याने शेती, पशुपालन आणि व्यापारावर आधारित होती. मोहेंजोदारोत सापडलेल्या पुराव्यांवरून येथे गहू, जव, कडधान्य, कापूस यांची शेती केली जात होती. व्यापाराच्या दृष्टीने मोहेंजोदारो हे शहर एक मोठे व्यापारी केंद्र होते, जिथून व्यापार मालवाहतूक जलमार्गाने केली जात होती. येथे इतर संस्कृतींशी व्यापार केला जात असे, ज्यातून येथील समृद्धी दिसून येते. मोहेंजोदारोतील हस्तकला आणि धातूचे दागिने यांचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात होते, ज्यामुळे त्यांची मागणी बाहेरच्या संस्कृतींमध्ये होती.
मोहेंजोदारोतील वास्तव्य
मोहेंजोदारोतील घरे साधारणतः दोन ते तीन मजली होती आणि घरांचे बांधकाम अचूक प्रमाणात केलेले होते. घरांना वायुवीजनाची व्यवस्था होती आणि प्रत्येक घरात शौचालय, स्नानगृह, आणि पाणी पुरवठा असायचा. घराच्या गटार व्यवस्था इतकी अत्याधुनिक होती की ती आजच्या काळातील नागरी व्यवस्थेशी तुलना केली जाऊ शकते. मोहेंजोदारोतील लोक शुद्धतेला आणि स्वच्छतेला खूप महत्त्व देत असावे, याचा पुरावा त्यांच्या घरांमध्ये असलेल्या या सुविधांमुळे मिळतो.
मोहेंजोदारोची शेवटची अवस्था
सुमारे १९०० ईसापूर्वच्या सुमारास सिंधू संस्कृतीने आपले वैभव गमावण्यास सुरुवात केली. मोहेंजोदारोचा पूर्ण नाश कसा झाला हे आजही पुरातत्त्वज्ञांच्या अभ्यासाचा विषय आहे. काही संशोधकांच्या मते, येथील पुरामुळे सिंधू नदीचा प्रवाह बदलला, ज्यामुळे येथील जलस्रोत कमी झाले. काही इतरांच्या मते, आक्रमकांनी या शहरावर आक्रमण केले असावे, ज्यामुळे हे शहर उध्वस्त झाले. शिवाय, काही संशोधनातून असेही सूचित होते की येथील हवामानातील बदलांमुळे येथील शेती व्यवस्थेवर वाईट परिणाम झाला असावा, ज्यामुळे शहरातील लोकांना शहर सोडावे लागले.
मोहेंजोदारोच्या अनमोल वस्तू आणि त्यांचे सांस्कृतिक महत्त्व
मोहेंजोदारोतील उत्खननात अनेक महत्त्वपूर्ण वस्तू सापडल्या, ज्यामुळे सिंधू संस्कृतीची कल्पना उलगडली. त्यातील काही महत्त्वाच्या वस्तू खालीलप्रमाणे आहेत:
१. नर्तकीची मूर्ती
ही ब्रॉंझमध्ये बनवलेली नर्तकीची मूर्ती मोहेंजोदारोतील कला आणि सौंदर्यशास्त्राचा सर्वोत्तम नमुना आहे. ही मूर्ती मोहेंजोदारोतील नारीशक्ती आणि संस्कृतीच्या साक्षीदार आहे.
२. महास्नानगृह
महास्नानगृह हे मोहेंजोदारोच्या उत्खननात सापडलेल्या सर्वात प्रसिद्ध वास्तूंपैकी एक आहे. हे एक मोठे, सार्वजनिक स्नानगृह होते, ज्यामध्ये मध्यभागी एक मोठा जलाशय आणि त्याभोवती वाहिनी होती. हे स्नानगृह धार्मिक विधी आणि सार्वजनिक स्नानासाठी वापरले जात असे, ज्यातून या शहरातील धार्मिक आणि सामाजिक जीवनाची झलक मिळते. हे महास्नानगृह प्राचीनकाळातील अत्यंत महत्त्वाचे धार्मिक आणि सामाजिक स्थळ होते. हे स्नानगृह सार्वजनिक स्नानासाठी वापरले जात असे, ज्यामध्ये पवित्रता आणि स्वच्छतेला महत्त्व दिले जात होते.
३. शिलालेख
मोहेंजोदारोतील काही शिलालेख आढळले आहेत, ज्यामधून हडप्पा लोकांची लेखनकला उलगडते. हे शिलालेख आजही पूर्णपणे वाचले गेलेले नाहीत, पण त्यांचा संदर्भ घेतल्यास त्यातून त्या काळातील लोकांची संस्कृती आणि जीवनशैलीची कल्पना येते.
४. मोहर आणि शिक्के
मोहेंजोदारोमध्ये अनेक मोहर आणि शिक्के सापडले आहेत. हे शिक्के प्राचीन काळातील व्यापार, सांस्कृतिक आदान-प्रदान, आणि प्रशासनाचे साधन होते. या मोहरांवर प्राणी, मानवाकृती, आणि देवतांचे चित्रण केलेले होते. विशेष म्हणजे, एक शिला शिक्का, ज्यावर एक बैलाचे चित्र आहे, हे मोहेंजोदारोचे वैशिष्ट्य मानले जाते. या मोहरांवर लिहिलेले सिंधू लिपीचे चिन्ह आजही पूर्णतः वाचले गेलेले नाही.
५. दगडी आणि धातूचे शिल्प
मोहेंजोदारोमध्ये दगडी शिल्पकला आणि धातूची कामगिरी अत्यंत उच्च दर्जाची होती. येथे सापडलेली एक धातूची पुरुषमूर्ती, जी प्राचीन “राजाच्या प्रतिमे”सारखी दिसते, ती खूप प्रसिद्ध आहे. यातील मूर्तीतले कपडे आणि अलंकार त्याकाळच्या जीवनशैलीचे प्रतिक होते.
मोहेंजोदारो आणि सिंधू संस्कृतीचे पतन
मोहेंजोदारो आणि सिंधू संस्कृतीचे पतन हे अचानक घडलेले नसावे. याबाबत अनेक सिद्धांत आहेत, ज्यांमध्ये निसर्गीय आपत्ती, आक्रमण, आणि हवामानबदल या बाबींचा समावेश आहे.
१. निसर्गीय आपत्ती
सिंधू नदीच्या खोऱ्यात पुरामुळे झालेल्या नाशाचे पुरावे सापडले आहेत. सिंधू नदीच्या बदललेल्या प्रवाहामुळे या भागातील शेतीवर विपरीत परिणाम झाला असावा. शेती आणि जलस्रोत कमी झाल्यामुळे शहरातील लोकांना अन्नाच्या तुटवड्याला सामोरे जावे लागले असेल.
२. आक्रमण
काही संशोधकांनी असा सिद्धांत मांडला आहे की, आर्य आक्रमकांनी या नगरावर आक्रमण केले असावे. काही पुराव्यांवरून असा अंदाज लावता येतो की, येथील लोकांना बाह्य आक्रमणांचा सामना करावा लागला असेल. परंतु, याबाबत ठोस पुरावे नसल्यामुळे हा सिद्धांत विवादास्पद आहे.
३. हवामानबदल
सिंधू संस्कृतीच्या काळातील हवामानातील बदलामुळे येथील शेतीवर आणि जलव्यवस्थेवर मोठा परिणाम झाला असावा. हवामानातील अनुकूल बदल न झाल्यामुळे शेतीची उपज कमी झाली, आणि त्यामुळे येथील आर्थिक आणि सामाजिक रचनेवर मोठा आघात झाला असावा.
मोहेंजोदारोचा शोध
सिंधू नदीच्या खोऱ्यातील मोहेंजोदारोचा शोध हे भारताच्या उपखंडातील पुरातत्त्वशास्त्राच्या इतिहासातील महत्त्वपूर्ण घटना होती. १९२१ साली राखालदास बॅनर्जी या भारतीय पुरातत्त्वतज्ञाने प्रथम या स्थळाविषयी संशोधन केले. पाकिस्तानातील सिंध प्रांतातील लारकाना जिल्ह्यातील या स्थळाला शोधून काढणे ही इतिहासातील एक महत्त्वाची घटना ठरली. मोहेंजोदारो आणि हडप्पा ही दोन्ही शहरे एका उच्चस्तरीय सिंधू संस्कृतीचे प्रतिनिधित्व करतात.
सर जॉन मार्शल हे ब्रिटिश पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ होते, ज्यांनी मोहेंजोदारोचे व्यापक उत्खनन सुरू केले. या उत्खननाच्या कामात के. एन. दीक्षित आणि राखालदास बॅनर्जी यांच्यासारख्या अनेक भारतीय पुरातत्त्वतज्ञांचा मोलाचा सहभाग होता. १९२२ साली मार्शल आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी मोहेंजोदारोतील पहिल्या दगडी शिल्पकलेचा आणि बांधकामांचा शोध लावला, ज्यामुळे या शहराची समृद्धी आणि वास्तुशिल्प उघडकीस आली.
मोहेंजोदारोच्या शोधाचे महत्त्व
मोहेंजोदारोच्या शोधाने संपूर्ण जगाला सिंधू संस्कृतीचे एक विलक्षण दर्शन घडवले. हे नगर त्या काळातील प्रगत शहरीकरणाचे आणि सभ्यतेचे उत्तम उदाहरण आहे. मोहेंजोदारोच्या उत्खननात सापडलेल्या वस्तू, वास्तू, आणि कलाकृतींमुळे त्या काळातील समाजजीवन, व्यापार, आणि धर्म यांची माहिती मिळाली. त्यामुळे भारत आणि पाकिस्तान या दोन्ही देशांसाठी मोहेंजोदारो हे अभिमानाचे प्रतीक आहे.
या उत्खननामुळे सिंधू संस्कृतीच्या अन्य शहरांचा शोध लागला, ज्यात हडप्पा, लोथल, आणि कालीबंगन यांचा समावेश आहे. मोहेंजोदारोच्या उत्खननामुळे या संस्कृतीतील व्यापार, तंत्रज्ञान, आणि शहरी व्यवस्थापन यांची चांगली कल्पना मिळाली. सिंधू संस्कृती हे प्राचीन जगातील अत्यंत प्रगत आणि सुशोभित सभ्यता होती, ज्यामुळे मोहेंजोदारोला जागतिक पुरातत्त्वशास्त्राच्या इतिहासात एक विशेष स्थान प्राप्त झाले.
मोहेंजोदारोचा शोध हा प्राचीन इतिहासाच्या अभ्यासासाठी एक महत्वाचा टप्पा आहे. या उत्खननाने मानवाच्या प्रारंभिक सभ्यतेच्या अनेक पैलूंना उघडकीस आणले. मोहेंजोदारोतील समृद्ध सांस्कृतिक वारसा, स्थापत्यशास्त्र, आणि जलसंपत्ती व्यवस्थापन आजही संशोधनाचे आणि अभ्यासाचे प्रमुख विषय आहेत. सर जॉन मार्शल आणि त्यांचे सहकारी यांनी उलगडलेले हे प्राचीन नगर मानवजातीच्या ऐतिहासिक प्रगतीच्या मोठ्या कहाणीचा एक अभिन्न भाग बनले आहे.
