वंशवादाचा बीज: नेहरू-गांधी कुटुंब आणि भारतीय राजकारण

वंशवादाचा बीज: नेहरू-गांधी कुटुंब आणि भारतीय राजकारणाची कहाणी

नमस्कार मित्रांनो, आज आपण भारतीय राजकारणातला एक सनसनाटी विषय घेऊन आलो आहोत – वंशवाद! एकाच कुटुंबाच्या पिढ्यानपिढ्या राजकारणात का दिसतात? आणि हा वंशवाद नेमका कसा सुरू झाला? आपण आज नेहरू-गांधी कुटुंबाच्या कहाणीत डोकावणार आहोत – जवाहरलाल नेहरूंपासून ते राहुल गांधींपर्यंत. ही कहाणी आहे स्वातंत्र्यपूर्व काळापासून आजपर्यंतची, आणि त्यात आहे राजकारण, भावना, आणि काही वादही!

 

नेहरूंची आग्रही मागणी: बहिणीला राजदूत बनवण्याचा हट्ट

आजच, 24 मे 2025 रोजी, ऑपइंडिया या वृत्तसंस्थेने एक पोस्ट शेअर केली, ज्यात एका जुन्या घटनेचा उल्लेख आहे. त्यांनी दावा केलाय की जवाहरलाल नेहरू, भारताचे पहिले पंतप्रधान, यांनी आपली बहीण विजया लक्ष्मी पंडित यांना राजदूत बनवण्यासाठी थेट लॉर्ड माउंटबेटन आणि पाकिस्तानचे लियाकत अली खान यांच्यावर ओरडले होते. ही घटना स्वातंत्र्यापूर्व काळातील आहे, जेव्हा भारत स्वतःचं भविष्य घडवत होता. विजया लक्ष्मी पंडित या स्वतः एक स्वातंत्र्यसैनिक होत्या, आणि 1947 मध्ये त्या सोव्हिएत युनियनच्या पहिल्या भारतीय राजदूत बनल्या. पण प्रश्न असा आहे – नेहरूंचा हा आग्रह कितपत योग्य होता? विजया लक्ष्मी यांनी स्वतः त्यांच्या आत्मचरित्रात, द स्कोप ऑफ हॅपिनेस: अ पर्सनल मेमॉयर (1979) मध्ये लिहिलंय, “माझ्या भावाचं माझ्यावरचं प्रेम माझ्या राजकीय आयुष्यासाठी काहीसं हानिकारक ठरलं.” त्यांना असं वाटायचं की नेहरूंच्या नावामुळे त्यांना संधी मिळाली, पण त्याचबरोबर त्यांच्यावर नेहमीच “वंशवाद” अशी टीकाही झाली. मला वाटतं, ही गोष्ट आपल्याला सगळ्यांना काहीतरी शिकवते – कुटुंबातून मिळणारा पाठिंबा कितीही चांगला असला, तरी लोकांच्या नजरेत तो “फेव्हर” म्हणूनच दिसतो.

नेहरूंच्या काळात वंशवादाची सुरुवात: आणखी उदाहरणे

जवाहरलाल नेहरूंच्या काळात वंशवादाचे अनेक आरोप झाले. एक उदाहरण म्हणजे 1959 मध्ये केरळमधील कम्युनिस्ट सरकारला बरखास्त करणं. विकिपीडियाच्या माहितीनुसार (10 मे 2025 अपडेट), नेहरूंची मुलगी इंदिरा गांधी यांनी या कारवाईत महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्या वेळी इंदिरा काँग्रेसच्या अध्यक्षा होत्या, आणि त्यांनी केरळमधील कम्युनिस्ट सरकारविरोधात आंदोलनाला पाठिंबा दिला. हे सरकार 1957 मध्ये निवडून आलं होतं, पण केंद्रात नेहरूंच्या नेतृत्वाखालील काँग्रेस सरकारने ते बरखास्त केलं. अनेकांनी याला “वंशवादाचा प्रभाव” असं संबोधलं, कारण इंदिरा यांना त्यांच्या वडिलांच्या प्रभावामुळे एवढी मोठी जबाबदारी मिळाली होती. आणखी एक उदाहरण म्हणजे नेहरूंच्या मृत्यूनंतर 1964 मध्ये इंदिरा गांधींना माहिती आणि प्रसारण मंत्री बनवणं. नेहरूंच्या मृत्यूनंतर लाल बहादूर शास्त्री पंतप्रधान झाले, पण इंदिराजींना मंत्रिमंडळात स्थान देण्याचा निर्णय हा नेहरूंच्या वारशामुळे घेतला गेला, असं अनेकांचं मत आहे. इतिहासकार रामचंद्र गुहा यांनी त्यांच्या पुस्तकात इंडिया आफ्टर गांधी (2007) मध्ये लिहिलंय, “नेहरूंच्या मृत्यूनंतर काँग्रेस पक्षाला त्यांच्या वारशाची गरज होती, आणि इंदिरा गांधी या त्याचं प्रतीक बनल्या.”

इंदिरा गांधींचा काळ: वंशवादाचा विस्तार

इंदिरा गांधी 1966 मध्ये भारताच्या पंतप्रधान झाल्या, आणि त्यांच्या काळात वंशवाद अधिक ठळकपणे दिसू लागला. 1975 मध्ये आणीबाणी लागू केल्यानंतर इंदिराजींनी आपला मुलगा संजय गांधी याला राजकीय जबाबदारी दिली. संजय यांनी काँग्रेसच्या युवा शाखेचं नेतृत्व केलं आणि अनेक महत्त्वाच्या निर्णयांमध्ये त्यांचा हस्तक्षेप होता. उदाहरणार्थ, 1976 मध्ये नसबंदी कार्यक्रम (Sterilization Campaign) हा संजय गांधींच्या नेतृत्वाखाली राबवला गेला, ज्यामुळे काँग्रेसला 1977 च्या निवडणुकीत मोठा फटका बसला. इतिहासकार बिपिन चंद्रा यांनी इंडिया सिन्स इंडिपेंडन्स (2008) मध्ये लिहिलंय, “संजय गांधींचा प्रभाव हा वंशवादाचा स्पष्ट पुरावा होता, कारण त्यांच्याकडे कोणताही औपचारिक राजकीय अनुभव नव्हता.” इंदिराजींच्या मृत्यूनंतर 1984 मध्ये राजीव गांधी पंतप्रधान झाले. राजीव यांना राजकारणात फारसा रस नव्हता, पण आईच्या हत्येनंतर पक्षाने त्यांना पुढे आणलं. 1984 च्या निवडणुकीत काँग्रेसला प्रचंड बहुमत मिळालं, पण यात इंदिराजींच्या हत्येनंतरची सहानुभूती आणि नेहरू-गांधी कुटुंबाचा प्रभाव हे दोन्ही कारणं होती. राजीव गांधींच्या काळात 1985 मध्ये मिझोराम शांतता करार झाला, ज्यामुळे मिझोराम आज भारतातलं सर्वात शांत राज्य मानलं जातं (淘宝, 22 मे 2025 अपडेट). पण त्यांच्यावरही वंशवादाचे आरोप झाले, कारण त्यांना राजकारणात आणण्यामागे त्यांचं आडनावच कारणीभूत होतं.

सोनिया आणि राहुल गांधी: वंशवादाचा आधुनिक चेहरा

1991 मध्ये राजीव गांधींच्या हत्येनंतर सोनिया गांधी यांनी राजकारणात प्रवेश केला. त्या 1998 मध्ये काँग्रेसच्या अध्यक्षा झाल्या, आणि 2004 ते 2014 या काळात यूपीए सरकारच्या नेतृत्वात त्यांचा प्रभाव होता. सोनिया गांधींवरही वंशवादाचे आरोप झाले, कारण त्यांनी आपला मुलगा राहुल गांधी याला राजकारणात पुढे आणलं. राहुल गांधी 2004 मध्ये अमेठीमधून खासदार झाले, आणि 2017 ते 2019 या काळात ते काँग्रेसचे अध्यक्ष होते. पण त्यांच्या नेतृत्वावर अनेकदा टीका झाली. उदाहरणार्थ, 2013 मध्ये मुझफ्फरनगर दंगलीनंतर राहुल यांनी एका सभेत असं वक्तव्य केलं की, “पाकिस्तानच्या ISI ने दंगलग्रस्त तरुणांना भडकवण्याचा प्रयत्न केला.” या वक्तव्यावर बीजेपीने तीव्र टीका केली, आणि विकिपीडिया (20 मे 2025 अपडेट) नुसार, गृह मंत्रालयानेही असा कोणताही पुरावा नसल्याचं स्पष्ट केलं. राहुल गांधींनी 2020 मध्ये पर्यावरण प्रभाव मूल्यांकन (EIA) ड्राफ्टवर टीका केली होती. त्यांनी या ड्राफ्टला “धोकादायक” म्हटलं आणि सांगितलं की, “याचे दीर्घकालीन परिणाम हानिकारक होतील.” या वक्तव्यामुळे त्यांना काही समर्थन मिळालं, पण अनेकांनी त्यांना “अनुभवहीन” असंही म्हटलं, जे पुन्हा एकदा त्यांच्या वंशवादाशी जोडलं गेलं.

नेहरू-गांधी कुटुंबाचा राजकीय वारसा

नेहरू-गांधी कुटुंबाचा भारतीय राजकारणातला प्रवास थक्क करणारा आहे. जवाहरलाल नेहरूंपासून इंदिरा, राजीव, सोनिया आणि आता राहुल-प्रियंका गांधी – हे कुटुंब पिढ्यानपिढ्या राजकारणात आहे. विकिपीडियाच्या माहितीनुसार (17 मे 2025 अपडेट), हे कुटुंब भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस पक्षाशी जोडलं गेलंय, आणि त्यांनी अनेकदा पक्षाचं नेतृत्व केलंय. पण हा वारसा नेहमीच गौरवाचा राहिला नाही. 2016 मध्ये टाइम्स ऑफ इंडिया मध्ये प्रकाशित झालेल्या एका लेखात (28 मार्च 2016) असं म्हटलंय की, “नेहरू-गांधी कुटुंबामुळे भारताचा आर्थिक विकास पूर्व आशियाच्या तुलनेत मागे पडला.”

वंशवादाचा परिणाम: भारताची प्रगती खुंटली का?

आपण सगळे जाणतो, की भारताने स्वातंत्र्यानंतर खूप प्रगती केली. पण काही प्रश्न अनुत्तरित राहतात. जर वंशवाद नसता, तर भारताची प्रगती वेगळी झाली असती का? 2021 मध्ये गेटवे हाऊसने एक अभ्यास प्रकाशित केला, ज्यात सांगितलं गेलं की सध्याच्या लोकसभेत 23% खासदार हे राजकीय कुटुंबातून येतात, आणि 40% महिला खासदार या वंशपरंपरेतून आलेल्या आहेत. ही आकडेवारी आपल्याला विचार करायला भाग पाडते – राजकारणात संधी सगळ्यांना समान मिळतात का? मला आठवतं, माझ्या आजोबा नेहमी सांगायचे, “भारतात राजकारण हे काही घराण्यांचा व्यवसाय झालाय.” त्यांचं हे वाक्य मला आजही खरं वाटतं. पण दुसरीकडे, काही लोकांचं असंही म्हणणं आहे की नेहरू-गांधी कुटुंबाने भारताला एका कठीण काळात एकत्र ठेवलं. उदाहरणार्थ, जवाहरलाल नेहरूंचं 15 ऑगस्ट 1947 चं “ट्रिस्ट विथ डेस्टिनी” हे भाषण आजही आपल्याला प्रेरणा देतं. त्यात ते म्हणाले होते, “जेव्हा जग झोपलेलं असेल, तेव्हा भारत जागा होईल – स्वातंत्र्यासाठी आणि नव्या सुरुवातीसाठी.”

आजचं चित्र आणि आपली जबाबदारी

आज, मे 2025 मध्ये, जेव्हा आपण हा विषय पाहतो, तेव्हा प्रश्न पडतो – वंशवादाचा हा वारसा पुढे किती काळ चालेल? राहुल गांधी आणि प्रियंका गांधी हे काँग्रेस पक्षात सक्रिय आहेत, आणि त्यांच्यावरही नेहमीच “वंशवाद” हा शिक्का लागतो. पण मला असं वाटतं, की आपण मतदार म्हणून या सगळ्याचा विचार करायला हवा. आपण नेत्यांना त्यांच्या कामावरून निवडायला हवं, त्यांच्या आडनावावरून नाही. शेवटी, मला विजया लक्ष्मी पंडित यांचं एक वाक्य आठवतं, जे त्यांनी त्यांच्या पुस्तकात लिहिलं होतं – “मला नेहमीच असं वाटायचं की माझ्या भावाच्या सावलीतून बाहेर पडणं माझ्यासाठी सर्वात मोठी लढाई होती.” ही लढाई आजही अनेक राजकीय नेत्यांसाठी खरी आहे, आणि आपण, भारतीय नागरिक, ही लढाई अधिक न्याय्य बनवण्यासाठी आपलं योगदान देऊ शकतो. तुम्हाला काय वाटतं? वंशवाद भारतीय राजकारणासाठी चांगला आहे की वाईट? तुमच्या मतांबद्दल मला नक्की कळवा!

संदर्भ:

1. ऑपइंडिया पोस्ट – 24 मे 2025
2. द स्कोप ऑफ हॅपिनेस: अ पर्सनल मेमॉयर – विजया लक्ष्मी पंडित (1979)
3. इंडिया आफ्टर गांधी – रामचंद्र गुहा (2007)
4. इंडिया सिन्स इंडिपेंडन्स – बिपिन चंद्रा (2008)
5. टाइम्स ऑफ इंडिया लेख – 28 मार्च 2016
6. गेटवे हाऊस अभ्यास – 2021
7. विकिपीडिया – नेहरू-गांधी कुटुंब (17 मे 2025 अपडेट), इंदिरा गांधी (22 मे 2025 अपडेट), राहुल गांधी (20 मे 2025 अपडेट)