युनेस्कोने १२ किल्ल्यांना जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा बहाल केला

महाराष्ट्राच्या आणि संपूर्ण भारताच्या इतिहासात ११ जुलै २०२५ हा दिवस सुवर्णाक्षरांनी लिहिला गेला आहे. युनेस्कोच्या (UNESCO) जागतिक वारसा समितीच्या ४७व्या सत्रात, पॅरिस येथे झालेल्या बैठकीत ‘मराठा मिलिट्री लँडस्केप्स ऑफ इंडिया’ या संकल्पनेअंतर्गत छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या १२ किल्ल्यांना जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा बहाल करण्यात आला. यापैकी ११ किल्ले महाराष्ट्रातील असून एक किल्ला तामिळनाडूतील जिंजी येथील आहे. ही घटना केवळ महाराष्ट्रासाठीच नव्हे, तर संपूर्ण देशासाठी अभिमानाची बाब आहे. या लेखात या ऐतिहासिक घटनेचा सविस्तर आढावा घेतला आहे.

मराठा किल्ल्यांचा जागतिक वारसा दर्जा

एक ऐतिहासिक यशयुनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत समावेश होणे ही कोणत्याही सांस्कृतिक किंवा ऐतिहासिक स्थळासाठी सर्वोच्च मान्यता मानली जाते. मराठा साम्राज्याच्या शौर्याची, रणनीतीची आणि स्थापत्यकौशल्याची साक्ष देणाऱ्या या १२ किल्ल्यांना युनेस्कोने ‘अद्वितीय जागतिक मूल्य’ (Outstanding Universal Value) असलेले मानले आहे. या किल्ल्यांमध्ये महाराष्ट्रातील साल्हेर, शिवनेरी, लोहगड, खांदेरी, रायगड, राजगड, प्रतापगड, सुवर्णदुर्ग, पन्हाळा, विजयदुर्ग, सिंधुदुर्ग आणि तामिळनाडूतील जिंजी किल्ल्यांचा समावेश आहे.

या किल्ल्यांचा समावेश ‘मराठा मिलिट्री लँडस्केप्स’ या संकल्पनेअंतर्गत करण्यात आला आहे, ज्यामुळे मराठा साम्राज्याच्या सैन्य रणनीती, अभेद्य तटबंदी आणि स्थानिक भूगोलाशी असलेली सांगड यांचे महत्त्व जागतिक स्तरावर अधोरेखित झाले आहे. या निर्णयामुळे भारतातील जागतिक वारसा स्थळांची संख्या ४४ वर पोहोचली आहे, आणि महाराष्ट्रातील हे किल्ले राज्यातील सातवे जागतिक वारसा स्थळ ठरले आहेत. यापूर्वी अजिंठा लेणी, वेरूळ लेणी, छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस, मुंबईतील व्हिक्टोरियन आणि आर्ट डेको एन्सेंबल आणि एलिफंटा लेणी यांना हा दर्जा मिळाला आहे.

मराठा किल्ल्यांचे वैशिष्ट्य

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी १७व्या शतकात हिंदवी स्वराज्याची स्थापना केली, आणि या किल्ल्यांनी स्वराज्याच्या संरक्षणात आणि विस्तारात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. हे किल्ले केवळ दगडधोंड्यांचे बांधकाम नाहीत, तर मराठ्यांच्या शौर्याचे, रणनीतीचे आणि सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक आहेत. या किल्ल्यांचे वैशिष्ट्य खालीलप्रमाणे आहे:

भौगोलिक विविधता: हे किल्ले विविध भौगोलिक क्षेत्रांत पसरलेले आहेत. साल्हेर, शिवनेरी, लोहगड, रायगड, राजगड आणि जिंजी हे डोंगरी किल्ले आहेत, तर प्रतापगड हा डोंगरी-वन किल्ला, पन्हाळा हा डोंगरी-पठारी किल्ला आणि विजयदुर्ग, खांदेरी, सुवर्णदुर्ग, सिंधुदुर्ग हे किनारी आणि द्वीपीय किल्ले आहेत.

रणनीती आणि स्थापत्य

मराठ्यांनी स्थानिक भूगोलाचा उपयोग करून हे किल्ले बांधले. त्यांच्या रणनीतीनुसार, हे किल्ले शत्रूवर नजर ठेवण्यासाठी, संरक्षणासाठी आणि आक्रमणासाठी योग्य ठिकाणी बांधले गेले. उदाहरणार्थ, रायगड हे स्वराज्याची दुसरी राजधानी होते, तर शिवनेरी हे शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान आहे.

सांस्कृतिक महत्त्व: हे किल्ले मराठ्यांच्या सुशासन, सामाजिक न्याय आणि सांस्कृतिक गौरवाचे प्रतीक आहेत. येथूनच मराठ्यांनी स्वभाषा आणि स्वसंस्कृतीचे रक्षण केले.

नामांकनाची प्रक्रिया आणि यशया किल्ल्यांना जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा मिळवण्यासाठी दीड वर्षांहून अधिक काळ कठोर प्रक्रिया राबवण्यात आली. जानेवारी २०२४ मध्ये केंद्र सरकारने युनेस्कोच्या जागतिक वारसा समितीकडे या किल्ल्यांचा प्रस्ताव पाठवला होता. यानंतर अनेक तांत्रिक बैठका, सादरीकरणे आणि ICOMOS (International Council on Monuments and Sites) च्या पथकाने केलेल्या प्रत्यक्ष भेटींनंतर हा ऐतिहासिक निर्णय घेण्यात आला.

या प्रक्रियेत केंद्र आणि राज्य सरकारच्या समन्वयाने महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली गेली. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी, मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस, सांस्कृतिक कार्यमंत्री आशिष शेलार, अपर मुख्य सचिव (सांस्कृतिक कार्य) विकास खारगे, भारताचे युनेस्को प्रतिनिधी विशाल शर्मा आणि वास्तुविशारद डॉ. शिखा जैन यांचे योगदान महत्त्वाचे ठरले.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी या यशाबद्दल आनंद व्यक्त करताना मराठीत ट्विट केले: “हा सन्मान प्रत्येक भारतीयाला आनंदित करणारा आहे. या ‘मराठा मिलिट्री लँडस्केप्स’मध्ये १२ भव्य किल्ल्यांचा समावेश आहे, यापैकी ११ महाराष्ट्रात आणि १ तामिळनाडूत आहे. मराठा साम्राज्याचा समृद्ध इतिहास जाणून घेण्यासाठी मी सर्वांना या किल्ल्यांना भेट देण्याचे आवाहन करतो.”

महाराष्ट्रासाठी आणि देशासाठी याचा अर्थ

या किल्ल्यांना जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा मिळणे ही केवळ ऐतिहासिक मान्यता नाही, तर मराठा साम्राज्याच्या योगदानाला जागतिक स्तरावर मिळालेला सन्मान आहे. यामुळे खालील फायदे होणार आहेत:

जागतिक मान्यता: या किल्ल्यांचा इतिहास आणि महत्त्व आता जगभरात पोहोचेल. मराठ्यांचा शौर्याचा आणि स्वराज्याचा विचार जगाच्या नकाशावर ठळकपणे उमटेल.

पर्यटनाला चालना:  या किल्ल्यांना आंतरराष्ट्रीय पर्यटक आकर्षित होतील, ज्यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल. राज ठाकरे यांनी याबाबत म्हटले आहे की, “महाराजांनी उभारलेले किल्ले आणि महाराष्ट्राची किनारपट्टी यांचे नीट जतन केले आणि पर्यटनासाठी पायाभूत सुविधा उपलब्ध केल्या, तर महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था नवी उंची गाठेल.”

संवर्धन आणि संरक्षण: युनेस्कोच्या कठोर नियमांनुसार या किल्ल्यांचे संवर्धन आणि नूतनीकरण करावे लागेल. यामुळे किल्ल्यांवरील अनधिकृत बांधकामे हटवली जातील आणि त्यांचे ऐतिहासिक स्वरूप टिकवले जाईल.

किल्ल्यांचे महत्त्व आणि भविष्यातील जबाबदारीया १२ किल्ल्यांपैकी प्रत्येक किल्ल्याचा स्वतःचा एक ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारसा आहे. उदाहरणार्थ:

शिवनेरी: छत्रपती शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान.
रायगड: स्वराज्याची दुसरी राजधानी आणि मराठा साम्राज्याचे केंद्र.
सिंधुदुर्ग: सागरी तटबंदीचे उत्कृष्ट उदाहरण.
जिंजी: मराठा साम्राज्याच्या दक्षिणेतील विस्ताराचे प्रतीक.

या किल्ल्यांनी मराठ्यांच्या स्वराज्याच्या संकल्पनेला भक्कम आधार दिला. आता या किल्ल्यांचे संवर्धन करणे, त्यांच्यावरील अतिक्रमणे हटवणे आणि पर्यटनासाठी पायाभूत सुविधा निर्माण करणे ही सरकारची जबाबदारी आहे. युनेस्कोच्या नियमांचे पालन करणे आवश्यक आहे, अन्यथा हा दर्जा गमावण्याचा धोका आहे.निष्कर्षछत्रपती शिवाजी महाराजांच्या १२ किल्ल्यांना युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा मिळणे हा महाराष्ट्राच्या आणि भारताच्या इतिहासातील एक गौरवशाली क्षण आहे.

हे किल्ले मराठा साम्राज्याच्या शौर्याचे, रणनीतीचे आणि सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक आहेत. या मान्यतेमुळे मराठ्यांचा इतिहास जागतिक स्तरावर पोहोचेल आणि महाराष्ट्राच्या पर्यटनाला नवे आयाम प्राप्त होतील. मात्र, या किल्ल्यांचे संवर्धन आणि जतन करण्याची जबाबदारी आता आपल्या सर्वांवर आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्याचा हा वारसा पुढील पिढ्यांसाठी जपला जाणे आवश्यक आहे.

जय शिवराय!