बलिप्रतिपदा, जी दिवाळीतील पाचव्या दिवशी येते, महाराष्ट्रात विशेष महत्त्वाचा सण मानला जातो. या सणाला ‘बलीप्रतिपदा’, ‘बळीची दिवाळी’ आणि काही ठिकाणी ‘म्हाळसा’ असेही संबोधले जाते. हे दिवस संपन्नता, ऐश्वर्य, पराक्रम आणि एकत्रित कुटुंबाचा सण आहे. या दिवशी प्रजाहितकारी राजा बळीचे स्वागत केले जाते आणि त्याच्या न्यायप्रिय व दयाळू शासनाचा सन्मान केला जातो.

बलिप्रतिपदेचा इतिहास आणि धार्मिक कथा

बलिप्रतिपदेचा इतिहास पुराणकथांमध्ये खोलवर रुजलेला आहे. असुरांचा राजा बळी अत्यंत धार्मिक, परोपकारी आणि न्यायप्रिय होता. त्याच्या राज्यात सर्वत्र सुख-समृद्धी नांदत होती. त्याची प्रजा आनंदात होती, आणि त्याचा खरा हेतू त्याच्या प्रजेची सेवा करणे हा होता. बळी राजाची महती इतकी होती की देवांना त्याच्या सामर्थ्याची भीती वाटू लागली.

देवांचा अधिपती इंद्राने विष्णूची मदत मागितली, त्यावेळी विष्णूने वामन अवतार घेतला. वामन म्हणजे बुटका ब्राह्मण, जो बळीच्या दरबारात पोहोचला आणि त्याने बळी राजाकडे तीन पावले भूमी मागितली. बळीने त्याची इच्छा पूर्ण केली, आणि वामनाने दोन पावलांमध्ये संपूर्ण पृथ्वी आणि आकाश व्यापले; तिसऱ्या पावलासाठी जागा उरली नाही म्हणून बळीनं स्वत:चं मस्तक त्याला अर्पण केलं. बळीच्या या त्यागामुळे भगवान विष्णूंनी त्याला वर्षातून एकदा पृथ्वीवर येण्याची संधी दिली.

बलिप्रतिपदा सणाचे महत्व

बलिप्रतिपदा म्हणजे संपन्नतेचे प्रतीक मानले जाते. हा दिवस संपत्ती, समृद्धी, एकात्मता आणि प्रेमाचे प्रतिक आहे. शेतकरी आपल्या नव्या हंगामाला सुरुवात करतात, व्यापारी लोक नवे खाते उघडतात, आणि कुटुंब एकत्र येऊन एकमेकांचे स्नेह वाढवतात. महाराष्ट्रात विशेषतः या दिवशी “बळी राजा पुन्हा ये रे ये रे” असे म्हणत त्याच्या पुनरागमनाचे स्वागत केले जाते.

या सणाचा एक वेगळा विशेष म्हणजे हा सण केवळ धार्मिक नसून कुटुंब आणि समाजाच्या एकात्मतेचे प्रतिक म्हणूनही साजरा केला जातो. बलिप्रतिपदा आपल्याला शिकवते की, जीवनात एकमेकांना मदत करणे, न्यायप्रिय असणे, आणि आपल्या समाजासाठी कार्यरत राहणे हेच जीवनाचे खरे ध्येय आहे.

बलिप्रतिपदा साजरी करण्याचे विधी

बलिप्रतिपदेला साजरा करण्यासाठी विविध धार्मिक आणि पारंपरिक विधी पार पाडले जातात. प्रत्येक विधीचे एक सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्व आहे.

1. बळी राजा पूजन: बलिप्रतिपदेला मातीचे अथवा तांदुळाचे बळी राजा बनवतात आणि त्याचे पूजन करतात. या पूजनात फुलं, तांदूळ, हळद-कुंकू, आणि विविध प्रकारची फळे अर्पण केली जातात. यामागे राजा बळीच्या पुनरागमनाची श्रद्धा आहे.
2. गोवर्धन पूजा आणि अन्नकूट: या दिवशी काही ठिकाणी गोवर्धन पूजन देखील केले जाते, ज्यामध्ये भगवान कृष्णाने गोवर्धन पर्वत उचलून गोकुळवासीयांचे रक्षण केले होते. गोवर्धन पूजेच्या वेळी ‘अन्नकूट’ किंवा ‘महाप्रसाद’ म्हणून विविध प्रकारचे जेवण बनवले जाते आणि ते देवांना अर्पण केले जाते.
3. वसुबारसचा प्रारंभ: बलिप्रतिपदेला शेतकरी नव्या हंगामाची तयारी करतात. शेतात नवीन बी पेरण्याची तयारी केली जाते, आणि शेतमालाच्या भरभराटीसाठी प्रार्थना केली जाते. हा सण शेतकऱ्यांसाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे, कारण तो त्यांच्या जीवनशैलीशी थेट जोडलेला आहे.
4. भाऊबीज आणि ओवाळणी: बलिप्रतिपदेला बहिणी आपला भाऊ ओवाळतात आणि त्याच्या दीर्घायुष्यासाठी प्रार्थना करतात. या दिवशी बहीण भावाला औक्षण करून त्याला शुभेच्छा देते. या प्रथेने बहीण-भावाचे नाते अधिक दृढ होते आणि त्यात प्रेम आणि आपुलकी वाढते.
5. दिवाळीची सजावट: बलिप्रतिपदेला घराची स्वच्छता, रांगोळी, फुलांचे तोरण लावणे आणि दीप प्रज्वलित करणे या गोष्टी केल्या जातात. या दिवशी दिव्यांनी सजवलेले घर आनंद आणि उर्जेने भरलेले वाटते.
6. पारंपरिक जेवण आणि गोडधोड पदार्थ: बलिप्रतिपदेला कुटुंब एकत्र येऊन पारंपरिक महाराष्ट्रीयन भोजनाचा आस्वाद घेतात. या दिवशी पुरण पोळी, बटाट्याची भाजी, श्रीखंड, लाडू, चकली, करंज्या असे विविध गोडधोड पदार्थ बनवले जातात, ज्यामुळे संपूर्ण कुटुंब एकत्र येऊन उत्सव साजरा करू शकते.

बलिप्रतिपदेला का साजरी करावे?

बलिप्रतिपदेला साजरी करण्यामागे समाजासाठी आणि कुटुंबासाठी एका शक्तीशाली व्यक्तिमत्त्वाचे महत्त्व आहे. बळी राजाच्या त्यागाची आठवण करून त्याचा आदर करण्यासाठी हा सण साजरा केला जातो. बलिप्रतिपदा आपल्याला एकत्र येण्याचा आणि एकमेकांच्या आनंदात सहभागी होण्याचा संदेश देते. या सणाद्वारे आपण आपल्या परंपरेशी जोडले जातो आणि आपल्या संस्कृतीचे जतन करत राहतो.

बलिप्रतिपदा म्हणजे संपन्नतेचे, सुखाचे आणि समृद्धीचे प्रतिक आहे. या दिवशी एकत्र येऊन, शुभकामना देऊन, आणि प्रेमाने एकमेकांशी संवाद साधून सण साजरा करणे हेच खरे बलिप्रतिपदाचे महत्त्व आहे.