बळवंत मोरेश्वर पुरंदरे, ज्यांना आपण बाबासाहेब पुरंदरे म्हणून ओळखतो, यांचा जन्म 29 जुलै 1922 रोजी पुण्यात झाला. बाबासाहेब पुरंदरे एक प्रतिष्ठित मराठी साहित्यिक होते ज्यांनी इतिहास आणि साहित्य या दोन्ही क्षेत्रात आपले अमूल्य योगदान दिले. त्यांचे शालेय आणि महाविद्यालयीन शिक्षण पुण्यातच झाले, ज्यामुळे त्यांना या शहराच्या सांस्कृतिक वातावरणाचे विस्तृत ज्ञान मिळाले.
बाबासाहेब पुरंदरे यांची शिक्षणाची सुरुवात भारत इतिहास संशोधक मंडळ या संस्थेत झाली, जिथे त्यांना इतिहाससंशोधक खरे हे गुरू म्हणून लाभले. खरे यांच्या मार्गदर्शनाखाली बाबासाहेबांनी इतिहासाचा सखोल अभ्यास केला आणि महाराष्ट्राच्या इतिहासातील महत्त्वपूर्ण घडामोडींची बारकाईने माहिती मिळवली. त्यांच्या अभ्यासाची गहनता आणि निष्ठा यामुळेच इतिहासाच्या क्षेत्रात त्यांचे नाव मोठे झाले.
बाबासाहेब पुरंदरे यांनी आपल्या शिक्षणाच्या काळात विविध शैक्षणिक, सांस्कृतिक आणि साहित्यिक उपक्रमांमध्ये भाग घेतला. त्यांनी आपल्या शिक्षणाच्या माध्यमातून इतिहासाचे महत्त्वपूर्ण पैलू उलगडून दाखवले आणि त्यांचा मराठी साहित्यावर ठसा उमटवला. त्यांच्या शालेय जीवनातच त्यांनी लेखनाची सुरुवात केली आणि नाटक, कथा, लेख या माध्यमातून आपले विचार प्रकट केले. त्यामुळेच बाबासाहेब पुरंदरे हे एक बहुआयामी व्यक्तिमत्व म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या प्राथमिक शिक्षणाच्या काळातच त्यांना इतिहासाचा गोडवा लागला होता. पुण्यातील शालेय जीवनातून त्यांनी आपली प्रतिभा सिद्ध केली आणि पुढे जाऊन महाराष्ट्राच्या इतिहासातील अनेक महत्त्वपूर्ण घटना आणि व्यक्तिमत्वे यांचा सखोल अभ्यास केला. त्यामुळेच बाबासाहेब पुरंदरे हे मराठी साहित्याचे एक महानायक बनले.
इतिहासकार आणि वक्ता म्हणून योगदान
बाबासाहेब पुरंदरे यांची इतिहास संशोधक म्हणून वाटचाल एका संस्थेपासून सुरू झाली. मराठी साहित्याच्या क्षेत्रात त्यांचे योगदान अमूल्य आहे. त्यांनी छत्रपती शिवाजी महाराजांवर विशेष भर देऊन 2015 सालापर्यंत 12 हजारांहून अधिक व्याख्याने दिली. बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या व्याख्यानांमधून महाराष्ट्रातील गडकिल्ल्यांचा आणि मराठा साम्राज्याचा इतिहास जनसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्याचे काम त्यांनी केले.
त्यांच्या व्याख्यानांमध्ये ते नेहमीच शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील विविध पैलूंवर प्रकाश टाकत असत. हे व्याख्यान केवळ ऐतिहासिक माहिती पुरवण्यापुरते मर्यादित नव्हते, तर त्यांनी आपल्या श्रोत्यांना प्रेरित करण्याचे कार्य देखील केले. बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या अभ्यासपूर्ण आणि आकर्षक भाषणशैलीमुळे त्यांच्या व्याख्यानांना प्रचंड लोकप्रियता मिळाली.
इतिहासकार म्हणून बाबासाहेब पुरंदरे यांनी गडकिल्ल्यांचा अभ्यास केला आणि त्यांचे संशोधन मराठी समाजाला उपलब्ध करून दिले. त्यांच्या अभ्यासामुळे महाराष्ट्रातील गडकिल्ल्यांचे ऐतिहासिक महत्त्व आणि मराठा साम्राज्याचे वैभव अधिक स्पष्ट झाले. त्यांनी आपल्या व्याख्यानांद्वारे या गडकिल्ल्यांची कहाणी उलगडून दाखवली.
बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या व्याख्यानांमधून त्यांनी इतिहासाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन बदलला. त्यांच्या व्याख्यानांमुळे अनेकांना इतिहासाची गोडी लागली आणि त्यांनी ऐतिहासिक संशोधनात प्रगती केली. बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या या कार्यामुळे मराठी साहित्य आणि इतिहास क्षेत्रातील अनेकांना प्रेरणा मिळाली.
साहित्यिक आणि नाटककार म्हणून कार्य
बाबासाहेब पुरंदरे हे केवळ इतिहासकार नव्हते तर ते एक महान साहित्यिक आणि नाटककार सुद्धा होते. त्यांनी शिवकालीन ऐतिहासिक दस्तऐवजांचा सखोल अभ्यास करून अनेक लेख, पुस्तके आणि नाटके लिहिली. बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या लिखाणातून छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जीवनपट आणि मराठ्यांचा इतिहास सजीव झाला.
त्यांच्या सर्वात प्रसिद्ध साहित्यिक कृतींपैकी एक म्हणजे “राजा शिवछत्रपती.” हे ग्रंथ छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या जीवनावर आधारित आहे आणि मराठी साहित्यसृष्टीमध्ये अत्यंत महत्त्वाचे स्थान राखतो. या ग्रंथामध्ये बाबासाहेब पुरंदरे यांनी शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील विविध घटना, त्यांच्या संघर्षांची कथा, आणि त्यांच्या नेतृत्वाची महती अत्यंत सजीवपणे मांडली आहे. या ग्रंथामुळे अनेक वाचकांना शिवाजी महाराजांविषयी अधिक जाणून घेण्याची प्रेरणा मिळाली.
बाबासाहेब पुरंदरे यांनी नाटककार म्हणूनही आपली ओळख निर्माण केली. त्यांच्या नाटकांमध्ये “जाणता राजा” विशेष उल्लेखनीय आहे. हे नाटक छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या जीवनावर आधारित असून त्यामध्ये त्यांनी शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील महत्त्वपूर्ण घटना, त्यांच्या युद्धनीती, आणि त्यांच्या जनतेवरील प्रेमाची कथा अत्यंत आकर्षकपणे मांडली आहे. “जाणता राजा” नाटकाच्या सादरीकरणामुळे शिवाजी महाराजांचे जीवन सजीवपणे प्रेक्षकांसमोर उभे राहते.
बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या साहित्यिक आणि नाटककार म्हणून कार्यामुळे मराठी साहित्यसृष्टीला नवे आयाम मिळाले. त्यांच्या लिखाणातून आणि नाटकांमधून इतिहासाचे सजीव चित्रण उभे राहते आणि वाचकांना व प्रेक्षकांना शिवकालीन महाराष्ट्राची अनुभूती मिळते. बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या कार्यामुळे मराठी साहित्यसृष्टीने एक महानायक गमावला आहे.
स्मृति आणि वारसा
बाबासाहेब पुरंदरे यांचे निधन 15 नोव्हेंबर 2021 रोजी झाले. त्यांच्या निधनाने मराठी साहित्य आणि इतिहासाचे मोठे नुकसान झाले. त्यांच्या कार्यामुळे त्यांनी एक अमूल्य वारसा मागे ठेवला आहे. बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या कार्याची आठवण आणि प्रेरणा पुढील पिढ्यांना इतिहासाचे महत्त्व आणि गौरव शिकवेल. त्यांनी आपल्या लेखनातून आणि वक्तृत्वातून छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे जीवन, कार्य आणि त्यांचा कालखंड सजीव केला. त्यामुळे त्यांनी मराठी माणसांच्या मनात छत्रपती शिवाजी महाराज यांची प्रतिमा अधिक उजळली.
बाबासाहेब पुरंदरे यांचे साहित्यिक कार्य फक्त लिखाणापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी शिवशाहीर म्हणून विविध व्याख्यानांद्वारे आणि नाट्यप्रयोगांद्वारे इतिहासातील अनेक घटनांची पुनर्रचना केली. त्यांच्या व्याख्यानांमधून लोकांना शिवाजी महाराजांच्या कार्याचे महत्व समजले आणि त्यांच्याबद्दल आदर वाढला. यामुळे त्यांच्या कार्याचा प्रभाव केवळ मराठी समाजापुरता सीमित न राहता, भारतीय समाजातही जाणवला.
त्यांच्या निधनानंतरही बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या कार्याची आठवण काढताना अनेक लोक त्यांच्या पुस्तकांचा आणि लिखाणाचा उल्लेख करतात. त्यांच्या पुस्तकांचे वाचन करणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीला इतिहासाबद्दल अधिक जाणून घेण्याची प्रेरणा मिळते. त्यांच्या साहित्यिक वारशामुळे अनेक तरुणांना इतिहासाची गोडी लागली आहे.
बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या कार्याची आठवण आणि प्रेरणा पुढील पिढ्यांना इतिहासाचे महत्त्व आणि गौरव शिकवेल. त्यांच्या कार्यामुळे मराठी साहित्य आणि इतिहासाचे एक गौरवशाली पर्व उभे राहिले आहे. त्यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ अनेक कार्यक्रमांचे आयोजन होत असते. त्यांच्या कार्याचा वारसा पुढे नेण्याचे कार्य हे त्यांच्या अनुयायांचे कर्तव्य आहे. अशा प्रकारे बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या स्मृती आणि वारसा अनमोल ठरतो.
