जगन्नाथ पुरी: इतिहास, रचना आणि रहस्य

जगन्नाथ पुरी हे ओडिशातील एक पवित्र तीर्थक्षेत्र आहे, जे हिंदू धर्मातील चार धामांपैकी एक मानले जाते – बद्रीनाथ, द्वारका, रामेश्वरम आणि पुरी. भगवान जगन्नाथ (विष्णूचे एक रूप), त्यांचे भाऊ बलभद्र (बलराम) आणि बहीण सुभद्रा यांच्या पूजेसाठी प्रसिद्ध असलेले हे मंदिर धार्मिक, सांस्कृतिक आणि रहस्यमयी चमत्कारांचे केंद्र आहे. या लेखात आपण मंदिराचा इतिहास, रचना, मूर्तींशी संबंधित कथा आणि रहस्यांचा सखोल अभ्यास करू.

जगन्नाथ मंदिराचा इतिहास वैदिक काळापासूनचा मानला जातो, जिथे आदिवासी आणि वैदिक परंपरांचा समन्वय झाला. स्कंद पुराण, पद्म पुराण आणि नारद पुराणात जगन्नाथाचे उल्लेख आहेत. वर्तमान मंदिराचे बांधकाम १२व्या शतकात गंग वंशाचा राजा अनंतवर्मन चोडगंग देव याने सुरू केले, तर त्यानंतरच्या राजांनी ते पूर्ण केले. मंदिरावर मुघल आणि अफगाण आक्रमकांनी अनेक हल्ले केले, परंतु स्थानिक राजे आणि भाविकांनी मूर्तींचे रक्षण केले. आजही मंदिर आपल्या प्राचीन वैभवासह उभे आहे आणि त्याचे व्यवस्थापन पुरीच्या गजपती राजघराण्याकडे आहे.

जगन्नाथ, बलभद्र आणि सुभद्रा यांच्या मूर्तींच्या निर्मितीमागे एक रोचक पौराणिक कथा आहे. कथेनुसार, मालवा प्रांतातील राजा इंद्रद्युम्न हा भगवान विष्णूचा परमभक्त होता. एकदा त्याला स्वप्नात भगवानांनी दर्शन देऊन सांगितले की, ते नीलमाधव या रूपात पुरीच्या जंगलात आहेत आणि त्यांनी तिथे मंदिर बांधावे. राजाने आपला सेनापती विद्यापतीला नीलमाधवाचा शोध घ्यायला पाठवले. विद्यापतीने एका साबर जमातीच्या गावात नीलमाधवाची मूर्ती पाहिली, जी एका गुप्त गुहेत ठेवली होती. ही बातमी राजापर्यंत पोहोचताच त्याने मूर्ती मंदिरात आणण्याचा निर्णय घेतला.

मात्र, नीलमाधवाची मूर्ती गायब झाली आणि भगवानांनी पुन्हा स्वप्नात सांगितले की, समुद्रातून एक विशाल लाकूड येईल, ज्यापासून नवीन मूर्ती बनवावी. काही दिवसांनी समुद्रकिनाऱ्यावर एक पवित्र लाकूड आले, जे कोणीही कापू शकत नव्हते. अखेरीस, विश्वकर्मा स्वतः एका वृद्ध सुताराच्या रूपात आले आणि त्यांनी अट घातली की, मूर्ती बनवताना २१ दिवस कोणीही त्यांना अडवू नये किंवा खोलीत डोकावू नये.

राजा आणि प्रजा उत्सुकतेने वाट पाहत होते.

१५व्या दिवशी खोलीतून कोणताही आवाज येईनासा झाला, आणि राणीच्या आग्रहाखातर राजाने दरवाजा उघडला. तिथे त्यांना अपूर्ण मूर्ती दिसल्या – जगन्नाथ, बलभद्र आणि सुभद्रा – ज्यांचे हात-पाय पूर्ण झाले नव्हते. वृद्ध सुतार गायब झाला होता. राजाला समजले की हा भगवानांचा संकेत आहे आणि त्याने त्या अपूर्ण मूर्तींचीच मंदिरात स्थापना केली. हीच मूर्ती आजही पूजली जाते आणि दर १२ किंवा १९ वर्षांनी नवकळेवर परंपरेनुसार नवीन मूर्ती बनवल्या जातात. या कथेतून असेही दिसते की, जगन्नाथाच्या पूजेत आदिवासी (साबर जमात) आणि वैदिक परंपरांचा समन्वय आहे, ज्यामुळे हे मंदिर सर्वसमावेशक बनले.

जगन्नाथ मंदिर हे ओडिशाच्या कोणार्क शैलीतील स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहे. मंदिराचा मुख्य गाभारा ६५ मीटर उंच आहे, ज्याच्या शिखरावर नीलचक्र आहे. हे चक्र एकाच धातूच्या तुकड्यापासून बनवले असून, त्याचे वजन सुमारे एक टन आहे. मंदिराच्या चारही बाजूंना भव्य प्रवेशद्वारे आहेत: सिंहद्वार (पूर्व), हस्तीद्वार (उत्तर), अश्वद्वार (पश्चिम) आणि व्याघ्रद्वार (दक्षिण). मंदिर परिसरात नाटमंदिर, भोगमंडप आणि मुख्य गर्भगृह आहे. भिंतींवर कोरलेली नक्काशी – देवी-देवता, पशु-पक्षी आणि पौराणिक कथा – कलाकारांच्या कौशल्याची साक्ष देतात.

मूर्ती लाकडापासून बनवलेल्या असून, त्यांचे स्वरूप अद्वितीय आहे – डोळे मोठे, गोलाकार आणि हात-पाय पूर्णपणे दिसत नाहीत. मंदिराच्या जवळ गुंजीचा पवित्र कुंड आहे आणि स्वयंपाकघरात रोज हजारो भाविकांसाठी प्रसाद तयार होतो.

जगन्नाथ मंदिराशी निगडित अनेक रहस्ये आजही संशोधकांसाठी कोडे आहेत:

नीलचक्राचे रहस्य: शिखरावरील नीलचक्र हवेच्या दिशेने फिरत नाही, तर कधी उलट्या दिशेने फिरते.

ध्वजाचे रहस्य: मंदिरावरचा ध्वज हवेच्या उलट्या दिशेने फडकतो.

समुद्राचा आवाज: मंदिरात प्रवेश केल्यावर समुद्राच्या लाटांचा आवाज बंद होतो, परंतु बाहेर पडताच ऐकू येतो.

प्रसादाचे चमत्कार: रोज ५०,००० ते १,००,००० भाविकांसाठी प्रसाद तयार होतो, जो सात भांड्यांमध्ये शिजवला जातो. वरचे भांडे आधी शिजते आणि खालचे शेवटी.

मूर्तींची निर्मिती: लाकडापासून बनवलेल्या मूर्ती पाण्यात तरंगत नाहीत.

पक्ष्यांचा अभाव: मंदिराच्या शिखरावर पक्षी बसत नाहीत किंवा उडत नाहीत.

हवेची दिशा: पुरीच्या किनाऱ्यावर हवेचा सामान्य प्रवाह मंदिर परिसरात लागू होत नाही.

जगन्नाथ पुरी हे धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्ट्या महत्त्वाचे आहे. दरवर्षी आषाढ महिन्यात रथयात्रा आयोजित केली जाते, ज्यात मूर्ती भव्य रथांवर ठेवून शहरातून मिरवणूक काढली जाते. ही यात्रा लाखो भाविकांना एकत्र आणते आणि जाती-पातीचे भेद विसरून सर्वजण भक्तीत सहभागी होतात. जगन्नाथाची संकल्पना वैष्णव, शैव आणि शाक्त परंपरांचा समन्वय दर्शवते. येथील ओडिया कला, पट्टचित्र आणि ओडिसी नृत्य यामुळे पुरीला सांस्कृतिक वारसा प्राप्त झाला आहे.

आजही जगन्नाथ मंदिर भाविकांचे श्रद्धास्थान आहे. २०१८ मध्ये “अभादा” योजनेद्वारे मंदिर परिसराचा पुनर्विकास करण्यात आला. मंदिराचे व्यवस्थापन पुरीच्या शंकराचार्य आणि गजपती राजघराण्याच्या देखरेखीखाली आहे.

जगन्नाथ पुरी हे मंदिर इतिहास, स्थापत्यकला, अध्यात्म आणि रहस्यांचा संगम आहे. मूर्तींची कथा, रथयात्रेचा उत्साह आणि चमत्कारिक घटना भाविकांना आणि संशोधकांना आश्चर्यचकित करतात. हे मंदिर भारतीय संस्कृतीचा जिवंत वारसा आहे, जो पिढ्यानपिढ्या प्रेरणा देत राहील.