प्रारंभिक जीवन आणि पार्श्वभूमी
नाना शंकरशेठ, मूळ नाव जगन्नाथ शंकरशेठ मुरकुटे, यांचा जन्म १० फेब्रुवारी १८०३ रोजी मुंबईतील एका प्रतिष्ठित मराठी समाजात झाला. मुंबईच्या भांडुप परिसरात असलेल्या मुरकुटे घराण्यात त्यांचा जन्म झाला. त्यांच्या कुटुंबाच्या सामाजिक आणि आर्थिक स्थितीचा त्यांच्या लहानपणी खूप मोठा प्रभाव होता. नाना शंकरशेठ यांच्या वडिलांची व्यापार क्षेत्रातील पार्श्वभूमी होती, ज्यामुळे त्यांना व्यापारी कौशल्य आणि उद्योजकतेचे धडे लहानपणापासूनच मिळाले.
लहानपणापासूनच नाना शंकरशेठ यांना शिक्षणाचे महत्त्व समजले होते. त्यांनी शाळेत चांगले शिक्षण घेतले आणि विविध भाषा, गणित आणि इतर शैक्षणिक विषयांमध्ये निपुणता मिळवली. त्यांनी संस्कृत, मराठी आणि इंग्रजी या भाषा आत्मसात केल्या, ज्यामुळे त्यांना भविष्यातील व्यापारी आणि सामाजिक योगदानासाठी आधार मिळाला. त्यांच्या लहानपणाच्या काही घटनांनी त्यांच्या भावी ध्येयांची दिशा निर्धारित केली. सामाजिक आणि शैक्षणिक क्षेत्रात रस असलेले नाना शंकरशेठ यांनी त्यांच्या माता-पित्यांच्या मार्गदर्शनाखाली अनेक संधींचा लाभ घेतला.
नाना शंकरशेठ यांच्या बालपणातच त्यांची उद्योजकता आणि समाजसेवेमध्ये रुची दिसून आली होती. त्यांच्या कुटुंबाच्या वाडवडिलांच्या विविध वर्षांच्या व्यवसायिक कामकाजामुळे ते व्यापार आणि नफ्याची संकल्पना समजून घेण्यास सक्षम झाले. इतर मुलांप्रमाणे न खेळता त्यांनी कुटुंबाच्या व्यवसायात मदत करायला सुरुवात केली. इस्क्वीअरशेठ म्हणजेच ‘नाना शंकरशेठ’ असं त्यांचं नाव होतं, ज्याने पुढील काळात त्यांची ओळख निर्माण केली.
त्यांच्या धाडसाने आणि ज्ञानाने भविष्यात विविध उद्योगांमध्ये आणि सामाजिक कार्यात खूप मोठा वाटा उचलला. प्रारंभिक जीवनातील विविध अनुभव आणि कुटुंबाच्या आर्थिक परिस्थितीने नाना शंकरशेठ यांना एक आदर्श नेतृत्वात वाढवले, ज्यांनी आधुनिक मुंबईच्या विकासात महत्वपूर्ण योगदान दिले.
उद्योजकीय कारकिर्द
नाना शंकरशेठ यांनी उभी केलेली उद्योजकीय कारकिर्द आधुनिक मुंबईच्या विकासाचे एक प्रमुख अंग होती. या महान उद्योजकाने विविध उद्योग डोळसपणे उभारले. व्यापार-उद्योग क्षेत्रातील आपली त्यांची मोठी ओळख विशेषतः जागतिक व्यापारातही उठून दिसली. त्यांनी जहाजबांधणी तसेच नाट्यगृहांचे निर्माण यात महत्वपूर्ण कामगिरी बजावली. त्यामुळे, साम्राज्यिक आणि वाणिज्यिक दृष्ट्या मुंबईची स्थिती सुधारण्यासाठी त्यांनी खूप मोलाचे योगदान दिले.
भारतात दररोज हजारो गाड्या इकडे तिकडे जातात. आज आपण सुपरफास्ट ट्रेनचे स्वप्न पाहत आहोत. हे स्वप्नही एक दिवस पूर्ण होईल, कारण 150 वर्षांपूर्वीपर्यंत भारतात रेल्वे हे फक्त स्वप्नच होते. ते स्वप्न पूर्ण झाले आणि आज भारतात रेल्वेचे मोठे जाळे निर्माण झाले आहे. एवढेच नाही तर जगातील सर्वात मोठ्या रेल्वे नेटवर्कमध्ये त्याची गणना होते.
हे नेटवर्क 65 हजार किमी आहे. पेक्षा लांब आहे. साहजिकच ही आमच्यासाठी अभिमानाची बाब आहे. भारतीय रेल्वेची कहाणी १६ एप्रिल १८५३ रोजी सुरू झाली. ही देशातील पहिली पॅसेंजर ट्रेन होती, जी मुंबईतील बोरी बंदर स्टेशन (आज मुंबई) आणि ठाणे दरम्यान धावली. भारताच्या आर्थिक इतिहासातील हे यश जगन्नाथ शंकरशेठ यांच्या प्रयत्नाशिवाय शक्य झाले नसते.
नाना शंकरशेठ यांची व्यावसायिक दृष्टिकोन अत्यंत व्यावहारिक आणि आधुनिक होती. त्यांनी पहिले भारतीय बांधकाम सदी म्हणजेच ‘बॉम्बे स्टिम नेव्हिगेशन कंपनी’ ची स्थापना केली, जी दक्षिण भारतासह मुंबईच्या व्यापारबंधात सुधारणा करण्यात सहायता करीत होती. वस्तूनिर्मिती, व्यापार आणि मालाची वाहतुक उद्योगाची विस्तृत माहिती असणारे नाना शंकरशेठ त्यांच्या हरहुन्नरीण दृष्टिकोनाने व्यापाराचा स्तर सुधारू शकले.
मुंबईच्या आधुनिकतेच्या प्रक्रियेमध्ये नाना शंकरशेठ यांनी महत्वाचे उद्योग उभे केले. बॉम्बे स्पिनिंग मिल्स, बॉम्बे बर्थिंग कंपनी, वेस्टर्न इंडिया स्पिनिंग एंड वेविंग कंपनी यांसारख्या उल्लेखनीय औद्योगिक उपक्रमांची त्यांनी स्थापना केली. एकंदर, त्यांच्या दृष्टिकोनामुळे मुंबईची व्यावसायिक प्रतिष्ठित पायऱ्यांवर पोहचली. यातच रेल्वेच्या विकासाला त्यांनी प्रारंभ करून मुंबईच्या व्यापार सेवेत एक नवीन आयाम दिला.
याशिवाय, नाना शंकरशेठ यांच्या अथक परिश्रमातून बॉम्बे कॉटन ट्रेड असोसिएशन संशोधित आणि विस्तारले. त्यांच्या उद्योजकीय दृष्टिकोनामुळे मुंबईत व्यावसायिक उन्नतीची नवी ओळख करण्यात आली. अशा विविध उद्योगाच्या माध्यमातून त्यांनी आधुनिक मुंबईच्या विकासाला नवसंजीवनी प्रदान केली.
नाना शंकरशेठ हे आधुनिक मुंबईचे शिल्पकार म्हणून ओळखले जातात. शिक्षण क्षेत्रात नाना शंकरशेठ यांनी दिलेल्या योगदानामुळे मुंबईमध्ये शैक्षणिक क्रांती घडली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे अनेक शैक्षणिक संस्था आणि विद्यापीठे स्थापित झाली. त्यांनी विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासाला मदत करणाऱ्या शैक्षणिक धोरणांची अंमलबजावणी करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले होते.
नाना शंकरशेठ यांनी १८२४ साली मुंबईतील एशियाटिक सोसायटी या महत्त्वपूर्ण शैक्षणिक संस्थेची स्थापना केली. याशिवाय, त्यांनी ‘बॉम्बे नेटिव्ह एज्युकेशन सोसाइटी’ ची स्थापना करून स्थानिक विद्यार्थ्यांना दर्जेदार शिक्षण देण्यासाठी प्रयत्न केले. त्यांच्या दृष्टिकोनाचा परिणाम म्हणून, उच्च शिक्षणासाठी मुंबईत उत्तम पर्याय उपलब्ध झाले.
नाना शंकरशेठ यांनी शिक्षण क्षेत्रातील नवनिर्माणासाठी विविध उपक्रम राबवले. त्यांनी शालेय शिक्षणाच्या पायाभूत सुविधांवर विशेष लक्ष केंद्रीत केले. शाळांच्या इमारती बांधणे, विद्यार्थ्यांसाठी पाठ्यपुस्तके आणि शैक्षणिक साहित्याची व्यवस्था करणे या गोष्टींवर त्यांनी भर दिला. त्यांनी विद्यार्थ्यांच्या गुणवत्तापूर्ण शिक्षणासाठी उच्चमानांकित शिक्षकांची नियुक्ती केली.
शिक्षण क्षेत्रात नाना शंकरशेठ यांनी घडवलेले बदल समाजावर खूप मोठा प्रभाव पाडतात. शिक्षणाने समाजाच्या विकासाला गती दिली, ज्यामुळे आर्थिक, सामाजिक, आणि सांस्कृतिक क्षेत्रांमध्येही सकारात्मक बदल घडले. त्यांनी सुशिक्षित तारुण्य तयार करण्यात मोठी भूमिका बजावली ज्यामुळे मुंबई शहराच्या प्रगतीला दिशादर्शक ठरले.
नाना शंकरशेठ यांच्या अथक प्रयत्नांमुळे शिक्षणाला एक नवी दिशा मिळाली. त्यांच्यामुळे समाजाच्या सर्व स्तरांतील विद्यार्थ्यांना विद्वत्ता आणि ज्ञानाचा प्रकाश मिळू शकला. त्यामुळे शिक्षण क्षेत्रात नाना शंकरशेठ यांचे योगदान अमूल्य आहे आणि त्यांच्या कार्यातून आजही प्रेरणा मिळते.
नाना शंकरशेठ हे केवळ आदर्श उद्योजक नव्हते, तर समाजाच्या हितासाठी त्यांनी अहोरात्र कार्य केले आहे. सामाजिक परिवर्तनास गती देण्यासाठी त्यांनी केलेल्या कार्याचा गाढ संशोधन केला तर त्यांच्या योगदानाची सखोलता उलगडते. नाना शंकरशेठ यांनी विविध प्रकारच्या समाजसेवेची अढळ निष्ठा दाखवली, जसे की शैक्षणिक संस्था उभारणे, आरोग्य केंद्रे स्थापन करणे, तसेच गरीब आणि दुर्बलांच्या सेवेसाठी अनेक योजना अमलात आणणे.
शैक्षणिक कार्य
नाना शंकरशेठ यांच्या शैक्षणिक योगदानाचा उलेख करतेवेळी वाठार आणि एलफिन्स्टन कॉलेजचा उल्लेख अनिवार्य आहे. या संस्था शेकडो विद्यार्थ्यांची भविष्य निर्वाह करते. शिक्षकांना प्रोत्साहन देणे, शाळांसाठी आर्थिक पुरवठा करणे, आणि ग्रामीण भागात शाळा स्थापन करणे ही त्यांच्या समाजसेवेची प्रमुख अंग होते. ते मनापासुन मानत असत की शिक्षण हेच सामाजिक उन्नतीचे साधन आहे.
आरोग्यसेवा
आरोग्य क्षेत्रात त्यांनी केलेले योगदान सुद्धा ध्यान देण्यासारखे आहे. व्रण आणि अत्यावश्यक आरोग्यसेवेची सुविधा देण्यासाठी त्यांनी अनेक दवाखाने आणि औषधालये स्थापन केली. गरिबांना अल्प किंमतीत उपचार मिळावेत यासाठी त्यांनी विविध प्रकारच्या योजनांची अंमलबजावणी केली, ज्यामुळे अनेकांचा प्राणरक्षण होऊ शकले.
वारसा
नाना शंकरशेठ यांचा समाजसेवेचा वारसा आजही जीवंत आहे. त्यांच्या कार्यामुळे अनेक नवीन संस्था उभ्या राहिल्या, ज्या आजही त्यांच्या दृष्टिकोनाचा अनुसरण करतात. सामाजिक न्याय, शैक्षणिक सेवा आणि आरोग्य क्षेत्रातील त्यांच्या योगदानामुळे त्यांच्या नावाने समाजात अद्याप एक आदर्श स्थापन झाला आहे. नव्या पिढीसाठी त्यांनी स्थापन केलेल्या मुल्ये आणि आदर्श हे प्रेरणादायी ठरले आहे. नाना शंकरशेठ यांच्या समाजसेवेचे परिणाम आयुष्यावर गुणकारी ठरले, ज्यामुळे आजच्या समाजात सकारात्मक बदलांचे नवे पर्व घडले आहे.