श्री स्वामी समर्थ हे भारतीय अध्यात्मातील अद्वितीय व्यक्तिमत्त्व आहे. त्यांची कीर्ती महाराष्ट्रातील अक्कलकोट येथून दूरदूरपर्यंत पसरली आहे. स्वामी समर्थ हे दत्तसंप्रदायाचे प्रमुख संत असून त्यांची ओळख अक्कलकोटचे स्वामी म्हणून आहे. त्यांचा जीवनकाल, त्यांच्या शिकवणी आणि भक्तांसाठी त्यांच्या उपदेशांनी भारतीय समाजावर गहन प्रभाव पाडला आहे.
श्री स्वामी समर्थ दिव्य, तेज:पुंज होते. शरीराचा वर्ण गोरा होता. ते अजानुबाहू होते. ‘भिऊ नकोस मी तुझ्या पाठिशी आहे’ हा अत्यंत आश्वासक आणि आशादायी मंत्र त्यांनी समाजाला दिला आहे.
श्री स्वामी समर्थांचा इतिहास
श्री स्वामी समर्थ यांच्या जन्माविषयी फारशी ठोस माहिती उपलब्ध नाही. असे मानले जाते की ते श्रीपाद श्रीवल्लभ व नरसिंहसरस्वती यांचे अवतार होते. त्यांचा जन्म महाराष्ट्रात झाला की कर्नाटकात याबाबत निश्चित माहिती नाही, परंतु काहींच्या मते, त्यांचा जन्म पुण्याजवळील पिंपळगाव या गावात झाला होता.
श्री स्वामी समर्थ यांनी बालपणापासूनच आध्यात्मिक जीवनाचा मार्ग स्वीकारला. ते गुरुदेवांकडून ज्ञानसंपादन करून तपस्वी जीवनाकडे वळले. त्यांनी आयुष्यभर देशभर प्रवास केला व अखेरीस अक्कलकोट येथे येऊन स्थायिक झाले.
जन्म: ज्ञात नाही, अक्कलकोट येथे अश्विन व ५ बुधवार १८५७ ला आले
प्रकट दिन: चैत्र शु. २
आई/वडील: ज्ञात नाही
वेष: दिगंबर (अवधूत)
कार्यकाळ: १८५६ ते १८७८
संप्रदाय: दत्तासंप्रदाय, श्री दत्तांचे चतुर्थ अवतार
गुरु: ज्ञात नाही
समाधी: चैत्र व. १३, १८७८ अक्कलकोट येथे
चरित्रग्रंथ: श्री स्वामी लिलामृत, श्री गुरुलिलामृत
शिष्य: बाळप्पा महाराज, चोळप्पा महाराज, आळंदीचे नृसिंहसरस्वती, रामानंद बिडकर महाराज
श्री स्वामी समर्थ अक्कलकोट महाराजांचा अवतार हा श्री दत्त परंपरेत चौथा मानला जातो. दत्तसंप्रदायात ही परंपरा पुढीलप्रमाणे आहे. वेद आणि पुराणकाळात श्रीदत्त ही विभूती होऊन गेली. अत्रिऋषी आणि अनसूया यांचा पुत्र म्हणजे श्रीदत्तगुरू हे होत. ऐतिहासिक दृष्टीने पाहता दत्तपरंपरेतील पहिले सत्पुरुष म्हणजे श्रीपाद श्रीवल्लभ होत.
पूर्वेकडील प्रांतात पीठापूर येथे १४व्या शतकात त्यांचा जन्म झाला. त्यांनी आपला अवतार संपविताना ‘पुन्हा-भेटेन’ असे अभिवचन भक्तांना दिले आणि त्याप्रमाणे तेच पुढे नृसिंहसरस्वती या नावाने कारंजानगर येथे (कारंजा-वऱ्हाड) जन्मास आले. त्यांच्या अवतारकार्याचा कालावधी इ.सन १३७८ ते १४५८ हा आहे. त्यांनी गाणगापूर येथे श्रीपाद श्रीवल्लभांच्या पादुकांची स्थापना केली.
इ. सन १४५७च्या सुमारास ते श्रीशैल यात्रेच्यावेळी कर्दळीवनातून गुप्त झाले आणि त्यानंतर सुमारे ३०० वर्षांनी कर्दळीवनातून ते पुन्हा प्रकट झाले. तेच स्वामी समर्थ अक्कलकोट महाराज होत.
अक्कलकोट व त्यांचे वास्तव्य
अक्कलकोट हे महाराष्ट्रातील सोलापूर जिल्ह्यातील एक प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. येथे श्री स्वामी समर्थ यांनी जवळपास २२ वर्षे वास्तव्य केले. या काळात त्यांनी अनेक भक्तांना आपले मार्गदर्शन केले. त्यांचे वास्तव्य मुख्यतः बाणाईकाठी नावाच्या वडाच्या झाडाखाली होते. या वडाच्या झाडाला आजही भक्त पवित्र मानतात आणि त्याची पूजाअर्चा करतात.
श्री स्वामी समर्थ तारक मंत्र
श्री स्वामी समर्थ यांचे उपदेश
श्री स्वामी समर्थ यांचे उपदेश सहजसोपे आणि लोकांच्या जीवनाशी निगडित होते. त्यांनी लोकांना धर्माचे आडाखे न लावता प्रेम, करुणा आणि सत्य यांचे पालन करण्याचे महत्त्व समजावले. त्यांच्या शिकवणुकींचे मुख्य मुद्दे असे होते:
- गुरु भक्ती
स्वामी समर्थ यांनी सांगितले की, गुरु हीच जीवनाची दिशा दाखवणारी शक्ती आहे. त्यांनी गुरूंवर संपूर्ण विश्वास ठेवण्याचे आणि त्यांच्या शिकवणींनुसार जीवन व्यतीत करण्याचे महत्त्व पटवून दिले. - सेवा आणि दानधर्म
त्यांनी भक्तांना शिकवले की, समाजासाठी सेवा आणि गरजू व्यक्तींच्या मदतीसाठी दानधर्म करणे हे सर्वश्रेष्ठ कार्य आहे. - नामस्मरण
स्वामी समर्थांनी नेहमी नामस्मरणावर भर दिला. त्यांनी भक्तांना ‘दत्त दिगंबर’ हे नाम जपण्यास सांगितले, ज्यामुळे मन:शांती आणि आत्मिक समाधान मिळते. - धैर्य व सहनशीलता
जीवनातील अडचणींवर मात करण्यासाठी धैर्य आणि सहनशीलता यांची शिकवण त्यांनी दिली. “भिऊ नकोस, मी तुझ्या पाठीशी आहे” ही त्यांची ओळख पटवणारी वाक्ये आहेत.
चमत्कार आणि लोकविश्वास
श्री स्वामी समर्थ यांच्या जीवनकाळात अनेक चमत्कारांच्या कथा प्रचलित आहेत. त्यांच्या कृपेने भक्तांची अनेक दुःखे दूर झाल्याचे लोक सांगतात. एका भक्ताला आर्थिक संकटातून मुक्त केल्याची, तर दुसऱ्या भक्ताला आजारातून बरे केल्याची उदाहरणे दिली जातात. त्यांच्या कृपेने वांझोट्या महिलांना अपत्यप्राप्ती झाल्याच्या कथा प्रसिद्ध आहेत.
अक्कलकोट स्वामी मंदिर
अक्कलकोट येथे श्री स्वामी समर्थ यांचे प्रमुख मंदिर आहे. या मंदिराला “श्री स्वामी समर्थ समाधी मंदिर” असे म्हणतात. या मंदिराच्या आवारात वडाचे झाड आजही आहे, जिथे स्वामी समर्थ ध्यानस्थ असत. येथे रोज शेकडो भक्त दर्शनासाठी येतात. विशेषतः गुरुवार हा दिवस स्वामी समर्थांचा पवित्र दिवस मानला जातो आणि या दिवशी भक्तांची मोठी गर्दी होते.
स्वामी समर्थांच्या भक्तांचे अनुभव
स्वामी समर्थांच्या भक्तांना त्यांच्याशी असलेल्या नात्याची वेगवेगळी अनुभवकथा असते. काहींना त्यांनी मानसिक शांती दिली, तर काहींना जीवनातील कठीण प्रसंगांवर मात करण्यासाठी साहस दिले. त्यांच्या शिकवणुकी आजही लोकांना प्रेरित करतात आणि त्यांच्या कृपेने भक्तांना त्यांच्या समस्या सोडवण्याची ऊर्जा मिळते.
वारसा आणि प्रभाव
श्री स्वामी समर्थ यांच्या शिकवणुकींचा वारसा आजही कायम आहे. त्यांच्या अनुयायांनी त्यांच्या शिकवणींनुसार अनेक संस्थांचे निर्माण केले आहे. महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेशात त्यांच्या शिकवणींवर आधारित अनेक आश्रम आणि सेवा प्रकल्प चालतात.
श्री स्वामी समर्थांचे संदेश
अनन्यश्चिन्तयन्तो मां ये जना: पर्युपासते ।
तेषां नित्याभियुक्तांना योगक्षेमं वहाम्यहम् ।
एकनिष्ठेने माझे चिंतन करून जे लोक माझी उपासना करतात त्या माझ्या ठिकाणी मुक्त असलेल्या योग (अप्राप्त वस्तूची प्राप्ती) व क्षेत्र (प्राप्तवस्तूंचे रक्षण मी करतो)
श्री स्वामी समर्थ यांच्या संदेशांचे महत्त्व आजच्या जीवनातही कायम आहे. त्यांनी दिलेला संदेश असा आहे की, धर्माच्या गाभ्याशी राहून प्रेम, सेवा, आणि सत्य यांना आपले जीवनध्येय बनवावे.
श्री स्वामी समर्थ हे भारतीय समाजाला एक अद्वितीय आध्यात्मिक शिकवण देणारे महान संत होते. त्यांच्या शिकवणी आजही समाजाला प्रेरणा देतात आणि त्यांच्या कृपेने लाखो भक्तांचे जीवन उजळले आहे. अक्कलकोट येथे त्यांच्या समाधीस्थळाला भेट देणे म्हणजे भक्तांसाठी एक पवित्र अनुभव आहे. त्यांच्या शिकवणींचा वारसा पुढील पिढ्यांपर्यंत पोहोचविणे हे आपले कर्तव्य आहे.
जय श्री स्वामी समर्थ!
आरती ओवाळू चरणी ठेउनिया माथा -श्री स्वामी समर्थ आरती
जय देव, जय देव, जय श्री स्वामी समर्था, जय श्री स्वामी समर्था।
आरती ओवाळू चरणी ठेउनिया माथा ।।धृ।।
छेलि खेडे ग्रामी तु अवतरलासी, राया अवतरलासी।
जग्दउध्दारासाठी राया तु फिरसी।
भक्तवत्सल खरा तु एक होसी, राया एक होसी।
म्हणुनी शरण आलो तव चरणासी।
जय देव, जय देव, जय श्री स्वामी समर्था, जय श्री स्वामी समर्था।
आरती ओवाळू चरणी ठेउनिया माथा ।।धृ।।
त्रैगुण-परब्रम्ह तुझा अवतार, तुझा अवतार।
त्याची काय वर्णु लिला पामर।
शेशादिक क्षीणले नलगे त्या पार, नलगे त्या पार।
तेथे जडमुढ कैसा करु मी विस्तार।
जय देव, जय देव, जय श्री स्वामी समर्था, जय श्री स्वामी समर्था।
आरती ओवाळू चरणी ठेउनिया माथा ।।धृ।।
देवाधिदेवा तु स्वामी राया, तु स्वामी राया।
निरजर मुनीजन ध्याती भावे तव पाया।
तुझसी अर्पण केली आपुली ही काया, आपुली ही काया।
शरणागता तारी तु स्वामी राया।
जय देव, जय देव, जय श्री स्वामी समर्था, जय श्री स्वामी समर्था।
आरती ओवाळू चरणी ठेउनिया माथा ।।धृ।।
अघटीत लिला करुनी जडमुढ उध्दारिले, जडमुढ उध्दारिले।
किर्ती एकूनी कानी चरणी मी लोळे।
चरण प्रसाद मोठा मज हे अनुभवले, मज हे अनुभवले।
तुझ्या सुता नलगे चरणा वेगळे।
जय देव, जय देव, जय श्री स्वामी समर्था, जय श्री स्वामी समर्था।
आरती ओवाळू चरणी ठेउनिया माथा ।।धृ।।
