संत सावता माळी महाराजांचे जीवन आणि शिकवण

संत सावता माळी महाराजांची ओळख – संत सावता माळी महाराज यांचा जन्म महाराष्ट्राच्या अरण (तालुका-माढा; जिल्हा-सोलापूर) या गावात झाला. त्यांच्या कुटुंबाचा मालकरी अर्थात माळी समुदायातील घटक होता. संत सावता माळी महाराजांच्या जीवनातील महत्त्वपूर्ण टप्पे आणि घटनांची सांगड त्यांच्या आध्यात्मिक प्रवासाशी घट्ट लागलेली आहे. आपल्या प्राथमिक जीवनातच त्यांनी अध्यात्मिक प्रगतीच्या मार्गाला अनुसरलं आणि गरिब, शेतकरी, आणि समाजातील दुर्बल घटकांच्या उन्नतीसाठी कार्य केले.

संत सावता माळी

संत सावता माळी

त्यांच्या संतत्वाचा प्रवाह मुख्यत: विठ्ठल भक्तीतून वाहत होता. संत सावता माळी महाराजांची जीवनमूल्ये आणि साधने त्यांच्या कवितांमध्ये आणि अभंगांमध्ये स्पस्टपणे उमटतात. त्या काळाच्या समाजव्यवस्थेत मोठा प्रभाव टाकणारे संत सावता माळी महाराज, त्यांच्या विचारांमुळे केवळ धार्मिकच नव्हे तर सामाजिक सुधारणा देखील घडवून आणणारे ठरले. त्यांनी आपला जीवनकाल समाजासाठी समर्पित केला आणि त्यांनी त्यांच्या भक्तांमध्ये समानता, प्रामाणिकता, आणि कर्तव्य परायणतेचे बीज पेरले.

आपल्या अध्यात्मिक प्रगतीच्या काळात संत सावता माळी महाराजांनी इतर संतांसोबतही घनिष्ट संबंध ठेवले. त्यांनी संत तुकाराम आणि संत नामदेव यांच्या सहकार्याने भक्तिरसातील अध्यात्मिक व एकात्मता साधना केली. संत सावता माळी महाराज यांच्या जीवनातील खरे सार म्हणजे त्यांच्या शिकवणीतून साकारलेली गीते, अभंग आणि ओव्या. त्यांनी आपल्या काव्यातून अनेक गूढ आणि मौलिक तत्त्वज्ञानांची मांडणी केली आहे. त्यांच्या विचारांची गुढता आणि साधनेतील पवित्रता यांमुळे ते आजही महाराष्ट्राच्या संत परंपरेतील एक अद्वितीय व्यक्तिमत्व म्हणून उभे आहेत.

संत सावता माळी महाराजांनी कर्मयोगाच्या तत्त्वांवर दिलेली शिकवण वर्तमान समाजासाठी मार्गदर्शनाचा दीप ठरते. त्यांच्या मते, कार्य म्हणजेच परमेश्र्वर दर्शित करण्याचे साधन आहे. ‘स्वकर्मात व्हावे रत, मोक्ष मिळे हातो हात’ हे बोधवाक्य त्यांच्या जीवनाचा मुख्य मंत्र होता. त्यांनी आपल्या जीवनात कर्मयोगाच्या तत्त्वांना विशेष महत्त्व दिले आणि काढणी कामात तत्परतेने सहभागी होऊन सामान्य जनतेला कर्मयोगाचे महत्त्व पटवून दिले.

संत सावता माळी यांच्या बद्दल संत नामदेव म्हणतात:-
धन्य ते अरण, रत्नांचीच खाण। जन्मला निधान सावता तो।।
सावता सागर, प्रेमाचा आगर। घेतला अवतार माळ्या घरी।।

कष्ट हेच पूजा

संत सावता माळी महाराजांनी भक्तांना कष्ट आणि काम करणं हेच परमेश्र्वराची पूजा समजायला शिकवलं. त्यांच्या म्हणण्यानुसार, शेतात अथवा अन्य कोणत्याही व्यवसायात कष्ट करणे म्हणजेच भगवानाच्या सेवा करणे आहे. त्यांच्या दृष्टिकोनानुसार, फक्त मंदिरात जाऊन प्रार्थना करणे कीर्तन करणे हे परमेश्र्वराचे भक्तीचे योग्य मापदंड नाहीत. दिवसभरातील प्रामाणिक कठोर श्रम हेच सर्वोच्च पूजा मानली पाहिजे. कर्मयोगाद्वारे, आत्म्याला निर्मळ बनविणे आणि मोक्ष प्राप्त करणे हे शक्य आहे, असे त्यांनी ठामपणे सांगितले.

एखाद्या व्यक्तीने त्याच्या योग्यता आणि समाजासाठीच्या गुणांनी भरलेल्या कर्तव्यांशी प्रामाणिक राहून कार्य केले तर त्याचे पूर्ण जीवनच साधनेचे, भक्तीचे ठरेल. संत सावता माळी महाराजांच्या शिकवणीचे हेच गूढते आहे की, कर्मयोगाच्या माध्यमातून परमेश्र्वराशी एकत्व साधणे आणि मोक्षप्राप्ती करणे सोपे होऊ शकते. त्यांच्या शिकवणीनुसार निःस्वार्थपणे कार्य करणे म्हणजेच व्यक्तीचं आत्मकल्याण आणि विश्वकल्याण साधणे होय. म्हणूनच, त्यांनी ‘स्वकर्मात व्हावे रत, मोक्ष मिळे हातो हात’ या विचारांचा अवलंब करावा, असं मुख्य द्वारे सांगितलं आहे.

संत सावता माळी महाराजांच्या शिकवणीतून जीवनातील प्रत्येक कृती आणि कष्टांचे सामर्थ्य परमेश्र्वर दर्शित करण्याचे माध्यम असल्याचा विश्वास निर्माण होतो. त्यांच्या लेखक साहित्याद्वारे असाल की कीर्तनाद्वारे, परमेश्र्वर शोधण्यात त्यांच्या दृष्टिकोणाची मूळ तत्व ही कर्मयोगाची प्रवर्तना आहे.

संत सावता माळी महाराजांच्या जीवनातील भक्तिरसाची अनुभूती अत्यंत विलक्षण होती. ‘सावत्याने केला मळा, विठ्ठल देखियला डोळा’ या वचनात त्यांची निष्ठा आणि भक्ति अपूर्व रीतीने प्रकट होते. या वचनाचा अर्थ असा की, वेदना आणि श्रम करणारा सावता मात्र नेहमीच विठ्ठलाच्या सेवेत मग्न असायचा. त्यांच्या मळयात काम करत असतानाही त्यांचे मन, ह्रदय आणि आत्मा विठोबाच्या नामस्मरणात गुंगलं होतं. कोणत्याही कर्म करणाऱ्या भक्ताने, संत सावता माळी महाराजांसारखे, आपल्या कर्मात पूर्णपणे रत राहून देवाची उपासना करण्याची प्रेरणा घेतली पाहिजे.

संत सावता माळी महाराजांनी आपल्या जीवनात विठोबाच्या सेवेमध्ये कसे आपले जीवन वाहिले हे करताना. त्यांनी आपल्या मळ्यात फुल, फळं आणि झाडे-झुडपं वाढवत असताना ही सेवा केलीच नाही तर या मातीतून निघणाऱ्या प्रत्येक पिकात विठोबाच्या कृपेचं भान ठेवतानाही त्यांनी ठाम राहिले. त्यांनी आपल्या श्रमाच्या माध्यमातून कष्टाचे आणि भक्तीचे उत्कृष्ट उदाहरण जगापुढे मांडले. विठोबाच्या सेवेत त्यांनी सदैव समर्पित राहणे हेच त्यांचे जीवनाचे ध्येय होते.

भक्ति आणि कर्म या दोन गोष्टी एकमेकांच्या पूरक आहेत असे संत सावता माळी महाराजांचे जीवन दाखवते. विठोबाच्या भक्ताने हे समजले पाहिजे की, फक्त नामस्मरण किंवा ध्यान हेच भक्ती नाही; तर प्रामाणिक श्रम, निस्वार्थ सेवा आणि कर्तव्याने केलेले कर्म हेही देवभक्तीचे अंग आहेत. कर्म आणि भक्ती या दोन गोष्टींच्या समन्वयातूनच खऱ्या अर्थाने मोक्षाकडे नेणारा मार्ग स्पष्ट होतो.

संत सावता माळी महाराजांचे वारसा आणि प्रभाव

संत सावता माळी महाराजांनी आपल्या जीवनातून जी शिकवण दिली, ती आजही तितकीच प्रभावशाली आहे. त्यांच्या विचारांमुळे तत्कालिन समाजाचे निर्देश बदलले आणि नवनव्या मार्गदर्शक संकल्पनांचा उदय झाला. संत सावता माळी महाराजांनी दिलेल्या संदेशाने लोकांना आत्मपरिष्कार, संयम, आणि आध्यात्मिक प्रगती कशी साधायची हे समजावून दिले.

अपले जीवन साधेपणानं आणि श्रद्धेनं कसं जगी रहावं, याचं उत्तम उदाहरण म्हणजे संत सावता माळी महाराज. त्यांनी आपल्या कार्यातून मानवजातीला आपले कर्म करताना संयम व विनम्रता कशी राखायची हे शिकवले. त्यांच्या शिकवणींमध्ये आलेले मानवतेचे विचार आणि निष्कलंक जीवन जगण्याची प्रेरणा आजही लोकांच्या मनात सजीव आहेत.

संत सावता माळी महाराजांचे वारसा त्यांच्या लेखनातून, भजनातून आणि कीर्तनातून जिवंत आहे. त्यांच्या आध्यात्मिक विचारांनी समाजात एक नवी सजगता निर्माण केली. त्यांचे उपदेश आणि तत्त्वज्ञान, लोकांनी आपल्या दैनंदिन जीवनात आत्मसात केले, त्यामुळे समाजात गुणात्मक बदल घडले. त्यांच्या प्रवचने आणि लेखनींनी लोकांच्या आचारविचारांमध्ये जडलेली जुनी रूढी आणि अंधविश्वास दूर केले.

आजच्या काळातही संत सावता माळी महाराजांचे तत्त्वज्ञान महत्वपूर्ण आहे. आधुनिक समाजातील तणाव, संघर्ष आणि नैतिक संकटांच्या संदर्भात त्यांचे विचार मार्गदर्शक ठरू शकतात. त्यांच्या शैलीतून जे सहिष्णुता, परोपकार आणि सरलता शिकायला मिळते, ते आजच्या आधुनिक जीवनशैलीतही विविध प्रकारे उपयुक्त ठरते. त्यांच्या शिकवणींचा प्रभाव असाच राहिल्यास, मानवजातीला एक नवीन दिशा मिळेल.

आषाढी एकादशी: एक महत्वपूर्ण हिंदू सण

5 (1)