ऑगस्ट क्रांती दिन
भारताच्या इतिहासात ९ ऑगस्ट हा दिवस ‘ऑगस्ट क्रांती दिन’ म्हणून ओळखला जातो. दुसर्‍या महायुद्धात पाठिंबा देऊनही, जेव्हा इंग्रज भारताला स्वतंत्र करण्यास तयार नव्हते, तेव्हा महात्मा गांधी यांनी भारत छोडो आंदोलनाच्या रूपाने स्वातंत्र्याचे शेवटचे युद्ध घोषित केले, ज्यामुळे ब्रिटिश राजवटीत दहशत पसरली.
ही चळवळ १९३० मध्ये सुरू झाली, म्हणूनच इतिहासात ९ ऑगस्टचा दिवस ‘ऑगस्ट क्रांती दिवस’ म्हणून ओळखला जातो. मुंबईत ही चळवळ जिथून सुरू झाली ते उद्यान आता ‘ऑगस्ट क्रांती मैदान’ म्हणून ओळखले जाते. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसने ४ जुलै १९४२ रोजी इंग्रजांना देशातून हाकलून देण्याचा ठराव संमत केला, त्यात असे नमूद केले की जर इंग्रजांनी भारत सोडला नाही, तर त्यांच्या विरोधात मोठ्या प्रमाणावर सविनय कायदेभंगाची चळवळ सुरू करावी.
या प्रस्तावावरून पक्षांतर्गत मतभेद निर्माण झाले आणि काँग्रेसचे प्रमुख नेते चक्रवर्ती राजगोपालाचारी यांनी पक्ष सोडला. पंडित जवाहरलाल नेहरू आणि मौलाना अबुल कलाम आझाद यांना सुरुवातीला या प्रस्तावित आंदोलनाबद्दल शंका होती पण महात्मा गांधींच्या आवाहनानुसार त्यांनी शेवटपर्यंत पाठिंबा देण्याचा निर्णय घेतला. सरदार वल्लभभाई पटेल आणि डॉ. राजेंद्र प्रसाद आणि अगदी अशोक मेहता आणि जयप्रकाश नारायण यांच्यासारख्या ज्येष्ठ गांधीवादी आणि समाजवाद्यांनी अशा कोणत्याही आंदोलनाला उघडपणे पाठिंबा दिला.
मात्र, आंदोलनासाठी सर्व पक्षांना एका झेंड्याखाली आणण्यात काँग्रेसला यश आले नाही. या आवाहनाला मुस्लिम लीग, भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष आणि हिंदू महासभा यांनी विरोध केला होता. ८ ऑगस्ट १९४२ रोजी अखिल भारतीय काँग्रेस समितीच्या मुंबई अधिवेशनात भारत छोडो आंदोलनाचा ठराव मंजूर करण्यात आला.
पुढील घटनाक्रम
भारत छोडो आंदोलनाचा ठराव संमत होण्याबाबत ब्रिटिश सरकार आधीच सतर्क होते, त्यामुळे दुसऱ्याच दिवशी गांधीजींना पुण्यातील आगाखान पॅलेसमध्ये कैद करण्यात आले. काँग्रेस कार्यकारिणीच्या सर्व कार्यकर्त्यांना अटक करून अहमदनगर किल्ल्यात बंद करण्यात आले. जवळपास सर्वच नेत्यांना अटक करण्यात आली पण युवा नेत्या अरुणा असफ अली यांना अटक झाली नाही आणि १९४२ मध्ये मुंबईतील ग्वालिया टँक मैदानावर त्यांनी तिरंगा फडकवून गांधीजींच्या भारत छोडो आंदोलनाचा झेंडा उंचावला.
गांधींनी अहिंसक आंदोलन पुकारले असले तरी देशवासियांना इंग्रजांना हुसकावून लावण्याचे इतके वेड लागले होते की अनेक ठिकाणी बॉम्बस्फोट झाले, सरकारी इमारती जाळल्या, वीजपुरवठा खंडित झाला आणि वाहतूक आणि दळणवळण सेवाही विस्कळीत झाली. ठिकठिकाणी संप झाले. अनेक ठिकाणी लोकांनी जिल्हा प्रशासनाची उचलबांगडी केली. तुरुंग फोडून अटक झालेल्या नेत्यांची व कार्यकर्त्यांची सुटका करून तेथे स्वतंत्र राजवट प्रस्थापित केली. एकीकडे दुसऱ्या महायुद्धात इंग्रजांचा कणा तुटत होता, तर दुसरीकडे भारत छोडो आंदोलन त्यांची चूल हलवू पाहत होते.
इतिहासकार आणि महर्षि दयानंद विद्यापीठातील इतिहासाच्या माजी प्राध्यापिका मालती मलिक यांच्या मते, या आंदोलनामुळे इंग्रज भयभीत झाले होते. त्यांनी शेकडो आंदोलक आणि निरपराध लोकांना मारले आणि देशभरात दहा लाखांहून अधिक लोकांना अटक करण्यात आली. असे असतानाही आंदोलन पूर्ण उत्साहात सुरू राहिले, पण अटकेमुळे काँग्रेसचे संपूर्ण नेतृत्व जवळपास तीन वर्षे जगापासून तुटले.
गांधीजींचे उपोषण
तुरुंगात गांधीजींची प्रकृती खूपच खालावली पण त्यांनी आंदोलन सुरू ठेवण्यासाठी २१ दिवसांचे उपोषण केले. १९४४ मध्ये गांधीजींची तब्येत बिघडल्यावर इंग्रजांनी त्यांना सोडून दिले. १९४४ च्या सुरुवातीस ब्रिटीशांनी परिस्थिती नियंत्रणात आणली होती, ज्यामुळे अनेक राष्ट्रवादी निराश झाले होते. गांधी आणि काँग्रेसला मुहम्मद अली जिना, मुस्लिम लीग, डावे आणि इतर विरोधकांकडून टीकेचा सामना करावा लागला.
