साडेतीन शक्तिपीठे - देवी सतीची आख्यायिका

साडेतीन शक्तिपीठे

आपल्या येथे स्त्री शक्तीचा जागर करताना महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तिपीठांचा उल्लेख केला जातो. महाराष्ट्रात एकूण साडेतीन शक्तिपीठ आहेत.  कोल्हापूरची महालक्ष्मी, माहूरची रेणुका, तुळजापूरची भवानी ही तीन पूर्ण तर वणीची सप्तशृंगी हे अर्धे शक्‍तिपीठ मानले जाते.

साडेतीन शक्तिपीठे म्हणजे ॐ काराचे सगुण रूप आहे. ॐ कारामध्ये साडेतीन मात्रा आहेत. अ’कार पीठ माहूर ‘उ’कार पीठ तुळजापूर ‘म’कार पीठ कोल्हापूर आणि ऊर्धमात्रा सप्तशृंगी. सप्तश्रुंग निवासिनी देवीच्या मूळ ठिकाणाचे दर्शन सर्वांना होत नाही म्हणून अर्धपीठ मानले जाते.

१. महालक्ष्मी मंदिर, कोल्हापूर

साडेतीन शक्तिपीठांपैकी पहिले पूर्ण पीठ म्हणून कोल्हापूरच्या करविरनिवासिनी महालक्ष्मीचे (अंबाबाई) मंदिर पुजले जाते. पुराणात  महाराष्ट्रातील या शक्तिपीठांचा आवर्जून उल्लेख केला जातो. अनेक पुराणकथा, ग्रंथ  आणि जैन ग्रंथांमध्ये या मंदिराचा, स्थानाचा (करवीर नगरी) उल्लेख / समावेश आहे.

कथा : या देवीची कथा अशी सांगितली जाते की इंद्र आणि महिषासूर यांच्यात जवळजवळ शंभर वर्ष युद्ध सुरु होते. या युद्धात शेवटी इंद्राचा या युद्धात पराभव झाला व महिषासूर स्वर्गाचा राजा झाला.

ज्यावेळी ही गोष्ट भगवान शंकर यांना कळली त्यावेळी त्यांचा राग अनावर झाला. त्यांच्या डोळ्यातून अग्नी बाहेर पडू लागली आणि या अग्नीतूनच देवी प्रकट झाली.

सर्व देवांनी तिची प्रार्थना केली व  आपली अमोघ शस्त्रे दिली. देवीचे आणि महिषासुराचे प्रचंड मोठे युद्ध झाले व त्या युद्धात  देवीने महिषासुराला आणि इतर राक्षसांना मारले.

पूर्ण विजयानंतर देव-देवता ह्यांनी देवीची "महालक्ष्मी" असा  गौरव करुन पूजा केली तीच "करविरनिवासिनी महालक्ष्मी".

‘किरणोत्सव’

दरवर्षी जानेवारी- फेब्रुवारी महिन्यात आणि नोव्हेंबरमध्ये भाविकांची फार गर्दी असते.  कार्तिक आणि माघ महिन्यात महालक्ष्मीच्या देवळाच्याबाबत एक अतिशय विलक्षण घटना अनुभवास येते.

या दरम्यान मंदिरात "किरणोत्सव" साजरा होतो,  विशिष्ट दिवशी सूर्यकिरणे महाद्वारातून प्रवेश करून गाभार्‍यापर्यंत पोहोचतात आणि तेथून ती महालक्ष्मीच्या प्रतिमेवर परावर्तित होतात.

ही किरणे पहिल्या प्रथम महालक्ष्मीच्या पायावर पोहोचतात व तेथून ती हळूहळू मस्तकापर्यंत पोहोचतात. हा चमत्कार सोहळा पाच मिनिटांपर्यंत चालतो. मंदिराची संरचनाच अशा पद्धतीने करण्यात आलेली आहे की, वर्षातून ठराविक दोन दिवशीच सूर्यकिरणे देवीच्या अंगावर पडतात.  या महोत्सवाला ‘किरणोत्सव’ असे म्हणतात.

मूर्ती

श्री महालक्ष्मीची मूर्ती १.२२ मीटर उंच असून ती एका ०.९१ मीटर उंच असलेल्या दगडी चौथर्‍यावर उभी करण्यात आलेली आहे. मंदिरात घाटी दरवाजा, गरूड मंडप अशी सुंदर नक्षीकाम केलेली ठिकाणे आहेत.

२. देवी रेणुकामाता, माहूर (नांदेड)

महाराष्ट्रातील नांदेड जिल्ह्यामध्ये श्री क्षेत्र माहूरचे देवस्थान आहे. माहूरची श्री रेणुकामाता, श्री परशुरामाची माता म्हणूनही ओळखले जाते. रेणुका किंवा येल्लमा माता महाराष्ट्रातील अनेक परिवारांची ही कुलदेवता आहे. हे स्थान देवीच्या साडेतीन शक्तिपीठांपैकी एक मूळ जागृत पीठ म्हणून पुजले जाते.

देवस्थानच्या गाभाऱ्यात रेणुकेची मूर्ती नसून तिचा मुखवटा आहे. रेणुका देवीचा हा मुखवटा पाच फूट उंच व चार फूट रुंद असा आहे. गाभाऱ्याचे प्रवेशद्वार चांदीच्या पत्र्याने मढवले आहे.

4. सप्तशृंगी मंदिर, वणी (सप्तश्रृंगगड)

देवीच्या साडेतीन शक्तिपीठांपैकी अर्ध्या पीठाचे महत्त्वाचे स्थान म्हणजे सप्तश्रृंगगड होय. सप्तशृंगीदेवीला महाकाली, महालक्ष्मी व महासरस्वतीचे रूप समजण्यात येते.  पुराणात उल्लेख केलेल्या 108 शक्तीपिठांमध्ये याचा उल्लेख आहे, नाशिक जवळील नांदुरी गावाजवळ सप्तश्रृंगी किल्लावर हे देवीस्थान आहे.

कथा : पौराणिक कथांनुसार कोणत्याही पुरुषाकडून मरण मिळणार नाही असा वर प्रत्यक्ष शंकराकडून महिषासुराला मिळाला होता. त्याने स्वर्गावर आक्रमण करत देव इंद्राला हाकलून दिले. त्यामुळे इंद्राने त्रिदेवांकडे मदत मागितली.

त्या तिघांनी त्यांची शक्ती एकवटून एका तेजाची निर्मिती केली, श्री अंबेच्या रुपाने ते तेज पृथ्वीवर अवतरले. या काळात महिषासुर सप्तश्रृंगी जवळ होता. देवीने त्याचा तेथे वध केला आणि देवीने महिषासुराचा वध केल्यानंतर दोन दिवस विश्रांतीसाठी येथे वास्तव्य केले.

सप्तश्रृंगीदेवीचा चैत्रोत्सव मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो. हा उत्सव साधारण दहा ते बारा दिवस सुरु असतो.  गडावर चैत्रोत्सव सुरु झाला की, या ठिकाणी भाविकांची मोठ्याप्रमाणात गर्दी होते. अश्विन शुद्ध म्हणजेच नवरात्र येथे साजरी केली. नवरात्रीतल्या सप्तमीला देवी या गडावर वास करते असे म्हटले जाते.

*संकलित माहिती.