गणपती पूजा ही भारतातील एक महत्त्वाची धार्मिक आणि सांस्कृतिक परंपरा आहे. भगवान गणेश, ज्यांना विघ्नहर्ता आणि बुद्धी, समृद्धी आणि सौभाग्याचे देवता मानले जाते, त्यांची पूजा भारतभर वेगवेगळ्या स्वरूपात केली जाते. गणेशाच्या पूजेचे प्राचीन काळापासूनचे अस्तित्व, त्याचे वैदिक, पुराणकालीन संदर्भ, विविध क्षेत्रांमध्ये साजरे केले जाणारे उत्सव आणि आधुनिक काळातील महत्त्व यांचे ऐतिहासिक दृष्टिकोनातून विश्लेषण महत्त्वाचे ठरते. या लेखात आपण गणपती पूजेचे भारतभरातील ऐतिहासिक पुरावे समजून घेऊ.
गणपती पूजा: ऐतिहासिक पुरावे
तेर, पाल, वेरापुरम आणि चंद्रकेतुगढ येथे सापडलेल्या इ.स. 1ल्या शतकातील सर्वात जुन्या गणेशमूर्ती टेराकोटाच्या मूर्ती आहेत. हत्तीचे डोके, दोन हात आणि गुबगुबीत शरीर असलेले ही मूर्ती लहान आहेत. दगडात सर्वात जुनी गणेशमूर्ती कुशाण काळात (2रे-3रे शतक) मथुरेत कोरलेली होती.
गणपती पूजा: ऐतिहासिक पुरावे
१. वैदिक काळातील गणपतीची उपासना
गणपतीच्या पूजेचे पुरातन पुरावे वैदिक काळात सापडतात. ऋग्वेदात गणपतीचा उल्लेख आहे, जिथे त्याला “गणानां त्वा गणपतिं हवामहे” असे म्हटले आहे. या मंत्रात गणपतीला गणांचा अधिपती किंवा प्रमुख मानले गेले आहे. गणपतीला त्या काळात मुख्यतः बुद्धीचे, ज्ञानाचे आणि यशाचे देवता मानले जात असे.
ऋग्वेदात आढळणारे गणपतीचे उल्लेख हे प्राथमिक पुरावे आहेत, जे या पूजेच्या प्राचीनतेचे द्योतक आहेत. गणपतीच्या या प्रारंभिक स्वरूपात त्याला अडथळे दूर करणारा, शुभकारक आणि ज्ञानाचा स्रोत म्हणून महत्त्व दिले गेले.
- संदर्भ: ऋग्वेद, मंडल 2, सूक्त 23
२. पुराणांमधील गणपतीची कथा
गणेश पुराण आणि मुद्गल पुराण या दोन प्रमुख ग्रंथांमध्ये गणपतीची विस्तृत माहिती दिली आहे. गणेश पुराणात गणेशाच्या उत्पत्तीची आणि त्याच्या विविध रूपांची कहाणी आहे. पार्वतीने मातीपासून गणपतीची मूर्ती बनवली आणि त्यात प्राण फुंकले, अशी कथा पुराणांमध्ये सांगितली जाते. गणपतीला शिव आणि पार्वतीचे पुत्र मानले गेले आहे आणि तो बुद्धीचा, पराक्रमाचा आणि यशाचा देवता मानला जातो.
मुद्गल पुराणात गणपतीच्या आठ मुख्य रूपांचे वर्णन आहे, जसे की वक्रतुण्ड, एकदंत, महोदर, गजानन इत्यादी. प्रत्येक रूपाची विशेष पूजा आणि तत्त्वज्ञान आहे.
- संदर्भ: गणेश पुराण, मुद्गल पुराण
वेरूळ लेणी
३. मौर्य आणि शुंग काळातील गणपतीची पुरातन शिल्पे
गणपतीची पूजा केवळ धार्मिक ग्रंथांमध्येच नव्हे, तर पुरातत्त्वीय पुराव्यांमध्येही आढळते. मौर्य आणि शुंग साम्राज्याच्या काळात गणपतीच्या मूर्ती आणि शिल्पकलेत त्याचे रूप स्पष्ट दिसून येते. इ.स.पूर्व तिसऱ्या शतकातील शिल्पांमध्ये गणपतीची प्रतिमा सापडलेली आहे. या प्रतिमांमध्ये गणेशाचे लहान, पोट सुटलेले आणि मोठ्या डोक्याचे स्वरूप आढळते, जे त्याच्या विद्वत्तेचे प्रतीक आहे.
पुरातत्त्वीय पुरावेमौर्य आणि शुंग काळातील गणपतीच्या मूर्तींचे अनेक पुरावे भारतातील विविध उत्खननांमधून प्राप्त झाले आहेत. विशेषतः मथुरा, पाटलिपुत्र, आणि उज्जैन या ठिकाणी मौर्य आणि शुंग काळातील गणेशाच्या मूर्ती आढळल्या आहेत. या मूर्तींमध्ये गणेशाच्या विविध रूपांचे दर्शन होते, ज्यामध्ये त्याच्या हातांतील प्रतीकात्मक वस्त्र, त्याचे अलंकार आणि त्याची मुद्रा यांचा विशेष उल्लेख आहे.
उदाहरणार्थ:
- मथुरामध्ये आढळलेली गणपतीची मूर्ती शुंग साम्राज्याच्या काळातील असल्याचे मानले जाते. या मूर्तीमध्ये गणेशाला चार हात दाखवले गेले आहेत आणि त्याच्या हातात अंकुश, पाश आणि मोदक आहेत.
- उज्जैन येथे सापडलेली गणेशाची मूर्ती ही मौर्य साम्राज्याच्या काळातील असल्याचे मानले जाते, ज्यामध्ये गणपतीला साध्या मुद्रेत बसलेल्या स्थितीत दाखवले आहे.
मौर्य आणि शुंग साम्राज्याच्या काळात गणपतीच्या मूर्ती आणि शिल्पकला यांचा धार्मिक आणि सांस्कृतिक वारसा खूप समृद्ध होता. गणपतीच्या मूर्तींनी त्या काळातील सामाजिक आणि धार्मिक जीवनात महत्त्वाची भूमिका बजावली. या मूर्तींनी केवळ गणपतीची उपासना सुलभ केली नाही, तर त्या काळातील समाजाला एकत्रित करणारे धार्मिक प्रतीक म्हणून गणेशाची प्रतिष्ठा प्रस्थापित केली.
- संदर्भ: भारतीय पुरातत्त्व संशोधन विभाग
४. गुप्त काळ: सुवर्णयुगातील गणेशाची प्रतिष्ठा
गुप्त साम्राज्याच्या काळात गणपतीची उपासना मोठ्या प्रमाणात केली जाऊ लागली. गुप्त काळाला भारतीय इतिहासातील ‘सुवर्णयुग’ मानले जाते, कारण या काळात कला, साहित्य, शिल्पकला आणि धर्मातील प्रगती झाली. गुप्त सम्राटांनी गणपतीला आपल्या राज्याच्या समृद्धीचे आणि यशाचे प्रतीक मानले. या काळात गणपतीची मोठी मंदिरे बांधली गेली आणि त्याची उपासना शासकीय कार्यांमध्येही महत्त्वाची ठरली.
गुप्तकालीन शिल्पांमध्ये गणपतीला बुद्धीचे आणि यशाचे प्रतीक म्हणून दाखवले आहे. अनेक गुप्त सम्राटांनी गणपतीच्या उपासनेचा आधार घेत राज्यात स्थैर्य आणले.
गुप्तकाळातील गणपतीची शिल्पकला
गुप्त काळातील कला आणि शिल्पकलेमध्ये गणपतीचे प्रतिमान घडवले गेले. या काळातील शिल्पकलेला एक विशेष शैली होती, ज्यात सौंदर्य, सुवर्णता, आणि मूर्तिंमधील सौंदर्य यांचा संगम दिसतो. गणपतीच्या मूर्तींमध्ये त्याचे चार हात, हत्तीचे डोके, मोठे पोट आणि विविध प्रतीकांनी सजवलेले रूप आढळते. गुप्तकालीन स्थापत्यशास्त्रात गणपतीला एक प्रमुख स्थान होते, आणि मंदिरांच्या प्रवेशद्वारांवर गणपतीची मूर्ती असणे अनिवार्य झाले.
वैशिष्ट्यपूर्ण शिल्पे:
- गुप्तकालीन गणपतीच्या मूर्तींमध्ये त्याला चार हात दाखवले गेले आहेत, ज्या प्रत्येकात अंकुश, पाश, मोदक आणि एक हात आशीर्वाद देण्याच्या मुद्रा असते.
- या काळातील गणेश शिल्पकला सौंदर्याने संपन्न असून त्यात हत्तीच्या डोक्याच्या स्पष्ट रेषा, मोठे कान आणि सुबक अलंकार यांचे दर्शन होते.
- मथुरा आणि सांची या ठिकाणी सापडलेल्या गणेशाच्या मूर्तींमध्ये गुप्तकालीन स्थापत्यशैलीचे प्रभाव स्पष्ट दिसतात.
- संदर्भ: ‘The Art and Architecture of the Indian Subcontinent’, Harle, J.C.
५. कुषाण आणि चोल साम्राज्य: दक्षिण भारतातील गणपती पूजा
गणपतीची पूजा दक्षिण भारतात देखील प्राचीन काळापासून केली जात आहे. चोल साम्राज्यात गणपतीला ‘विनायक’ आणि ‘पिल्लैयार’ म्हणून ओळखले जाते. तमिळनाडूमध्ये गणपतीची उपासना मुख्यतः गृहस्थांसाठी विघ्नहर्ता आणि यशाचे प्रतीक म्हणून केली जाते. या काळात गणेशाची अनेक मंदिरे बांधली गेली.
चोल साम्राज्यातील शिल्पकलेत गणपतीला विविध रूपांत दाखवले आहे. गणपतीची मूर्ती प्रचंड मोठी, सुबक, आणि अलंकारित असते, ज्यामध्ये गणपतीचे लांब सोंड आणि मोठे पोट यांचा विशेष उल्लेख आहे.
- संदर्भ: ‘Early Chola Temples: Parantaka I to Rajaraja I’, S.R. Balasubrahmanyam
६. मध्ययुगीन भारतातील गणपतीची पूजा
मध्ययुगीन काळात गणपतीची पूजा उत्तर भारतात मोठ्या प्रमाणात केली जात होती. या काळात गणपतीला व्यापारी वर्गामध्ये विशेष महत्त्व मिळाले. व्यापारी गणपतीला आपल्या व्यापारातील विघ्न दूर करणारा देवता मानून त्याची उपासना करत असत. राजपूत आणि मौर्य साम्राज्यांमध्ये गणपतीची पूजा मुख्यतः संरक्षण आणि समृद्धी यासाठी केली जात असे.
मध्ययुगीन भारतातील मंदिरांमध्ये गणपतीच्या मूर्तीचा समावेश अनिवार्य असायचा, विशेषतः मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर गणपतीची मूर्ती असायची, कारण गणपतीला अडथळे दूर करणारा देवता मानले जात असे.
- संदर्भ: भारतीय पुरातत्त्व संशोधन विभाग, नवी दिल्ली
गणपती पूजा: ऐतिहासिक पुरावे
७. पेशवेकाळातील गणपती उत्सव: महाराष्ट्रातील सांस्कृतिक वारसा
महाराष्ट्रात गणपतीची पूजा फार प्राचीन काळापासून केली जात आहे. परंतु, पेशव्यांच्या काळात (इ.स. १७व्या शतकाच्या उत्तरार्धात) गणपती उत्सवाने विशेष महत्त्व प्राप्त केले. पुण्यातील पेशव्यांनी गणपतीला आपला कुलदेवता मानले होते आणि त्यांच्या दरबारात गणपतीची पूजा मोठ्या थाटामाटात केली जात असे. पेशव्यांच्या काळात गणेशोत्सव घराघरात साजरा करण्याची परंपरा सुरू झाली.
बालाजी बाजीराव पेशवे यांच्यावेळी गणपतीची पूजा विशेष महत्त्वाची बनली. गणपतीला विद्या, शौर्य आणि समृद्धीचे प्रतीक मानून दरवर्षी गणेशोत्सव साजरा केला जाऊ लागला. पेशव्यांच्या काळात गणपतीची पूजा घरगुती स्वरूपात होती, मात्र तिची धार्मिक आणि सांस्कृतिक प्रतिष्ठा खूप मोठी होती.
- संदर्भ: महाराष्ट्र राज्य सांस्कृतिक विभाग
८. लोकमान्य टिळक आणि गणेशोत्सवाचे पुनरुज्जीवन
१८९३ मध्ये लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांनी गणेशोत्सवाला सार्वजनिक स्वरूप दिले. ब्रिटिश राजवटीच्या काळात स्वातंत्र्य लढ्यात एकत्र येण्यासाठी सार्वजनिक सभा घेणे बंदीचे होते. या काळात गणेशोत्सव हे एक सार्वजनिक एकात्मतेचे साधन बनले. लोकमान्य टिळकांनी गणपतीची सार्वजनिक पूजा सुरू केली, ज्यामुळे हा सण महाराष्ट्राच्या धार्मिक आणि सामाजिक इतिहासात एक महत्त्वाचा टप्पा बनला.
टिळकांनी गणेशोत्सवाच्या माध्यमातून भारतीय समाजात एकता आणि राष्ट्रीय भावना जागवली. आजही, भारतभर गणेशोत्सव सार्वजनिक आणि सामूहिक स्वरूपात साजरा केला जातो.
- संदर्भ: लोकमान्य टिळक यांच्या लेखणीनुसार, महाराष्ट्र राज्यशासन सांस्कृतिक विभाग
श्रीमंत भाऊसाहेब रंगारी
१८ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात पुण्यात भारतमातेच्या स्वातंत्र्याचे स्वप्न उराशी बाळगून आणि मनात क्रांतीची ज्योत सातत्याने ज्वलंत ठेऊन इंग्रजांविरोधात दोन हात करण्यासाठी सुसज्ज असे एक अग्रगण्य व्यक्तिमत्व कार्यरत होत … ते म्हणजे श्रीमंत भाऊसाहेब रंगारी उर्फ भाऊ लक्ष्मण जावळे . श्रीमंत भाऊसाहेब रंगारी म्हणजे पुण्यातील एक प्रसिद्ध अग्रगण्य व्यक्तिमत्व. श्रीमंत भाऊसाहेब लक्ष्मण जावळे हे त्यांच पूर्ण नाव. श्रीमंत भाऊसाहेब रंगारी हे राजवैद्य होते . राहत्या घरी त्यांचा धर्मार्थ दवाखाना होता.
सन १८९२ च्या सुरवातीला भाऊसाहेबांचे स्नेही सरदार कृष्णाजी काशिनाथ उर्फ नानासाहेब खासगीवाले ग्वाल्हेरला गेले होते . तेथे त्यांनी तेथील संस्थानिक दरबारामध्ये सर्व प्रजेला बरोबर घेऊन गणेशोत्सव साजरा होत असताना त्यांनी बघितला व पुण्यात परत आल्यावर त्यांनी भाऊसाहेबांशी या विषयावर चर्चा केली . अगोदरच भाऊसाहेबांच्या मनात ब्रिटिश साम्राज्यविरोधात करावयाच्या कारवायांसंदर्भात खल सुरु होता अशा पूरक वातावरणात आपले स्नेही सरदार नानासाहेब खासगीवाले यांच्या सोबत झालेल्या चर्चेमधून भाऊसाहेबांना क्रांतीची वाट आणखी सुकर झाली आणि त्यांच्या मनामध्ये सार्वजनिक गणेशोत्सवाची कल्पना मूर्त स्वरूप धारण करू लागली .
आणि भाऊसाहेबांचा विचार पक्का झाला आणि भाऊसाहेबांनी आपल्या राहत्या वाड्यात आपल्या सहकाऱ्यांची एक बैठक बोलावली , या बैठकीस महर्षी अण्णासाहेब पटवर्धन , बाळासाहेब नातू , गणपतराव घोटावडेकर , लखूशेठ दंताळे , बळवंत नारायण सातव , खंडोबा तरवडे , मामा हसबनीस , दगडूशेठ हलवाई आणि नानासाहेब पटवर्धन इत्यादी तत्कालीन मान्यवर व्यक्ती या बैठकीस उपस्थित होत्या .
गणपती पूजेचा आधुनिक काळातील महत्त्व
आज गणपतीची पूजा केवळ धार्मिक कार्यक्रम नसून सामाजिक आणि सांस्कृतिक उत्सव म्हणून साजरी केली जाते. महाराष्ट्रातील पुणे, मुंबई आणि नागपूरमध्ये गणपती उत्सव अत्यंत उत्साहाने साजरा होतो. गणपती विसर्जनाच्या मिरवणुका, सांस्कृतिक कार्यक्रम, नाटकं, संगीताच्या कार्यक्रमांसह हा उत्सव मोठ्या थाटामाटात साजरा केला जातो.
अलीकडच्या काळात पर्यावरणपूरक गणेशोत्सव साजरा करण्यावर भर दिला जात आहे. गणपतीच्या मूर्ती मातीच्या आणि निसर्गस्नेही बनवून जलप्रदूषण टाळण्याचे प्रयत्न होत आहेत.
१०. भारतभरातील गणपती पूजेच्या विविधता
गणपतीची पूजा केवळ महाराष्ट्रातच नव्हे, तर संपूर्ण भारतात विविध प्रकारे साजरी केली जाते. दक्षिण भारतात, विशेषतः तमिळनाडूमध्ये गणपतीला ‘विनायक’ म्हणतात आणि त्याच्या उपासनेसाठी विशेष नैवेद्य अर्पण केला जातो. पश्चिम बंगालमध्ये गणपतीची पूजा दुर्गापूजेच्या आधी केली जाते. आंध्र प्रदेश आणि तेलंगणामध्ये गणपती चतुर्थीला ‘विनायक चविती’ म्हणून ओळखले जाते आणि त्याची तीन ते पाच दिवस पूजा होते.
गणपती पूजा ही भारतातील एक महत्त्वाची धार्मिक परंपरा आहे, ज्याचा ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक प्रवास अतिशय दीर्घ आहे. वैदिक काळापासून ते लोकमान्य टिळकांपर्यंत गणपतीच्या पूजेचे स्वरूप आणि महत्त्व बदलले आहे, मात्र गणपतीचा भक्तांमध्ये असलेला श्रद्धेचा आणि आस्थेचा स्थान आजही अढळ आहे.
