थोर संत मुक्ताबाई: आध्यात्मिक तेजाची कवयित्री

महाराष्ट्राच्या संत परंपरेत संत मुक्ताबाई यांचे स्थान अनन्यसाधारण आहे. त्या केवळ संत ज्ञानेश्वर, निवृत्तिनाथ आणि सोपानदेव यांच्या लाडक्या बहीण म्हणूनच नव्हे, तर एक स्वतंत्र विचारवंत, कवयित्री आणि आध्यात्मिक गुरू म्हणूनही ओळखल्या जातात. त्यांचा जन्म इ.स. १२७९ मध्ये महाराष्ट्रातील आपेगाव येथे विठ्ठलपंत आणि रुक्मिणीबाई यांच्या पोटी झाला. वारकरी संप्रदायातील या तेजस्वी संताने आपल्या अभंगांद्वारे आणि आध्यात्मिक बोधामुळे मराठी संत साहित्याला समृद्ध केले. त्यांच्या जीवनातील प्रत्येक पैलू, त्यांचे काव्य आणि त्यांचे योगदान आजही लाखो भक्तांना प्रेरणा देत आहे.

संत मुक्ताबाईंचे जीवन आणि पार्श्वभूमी

संत मुक्ताबाई यांचा जन्म एका ब्राह्मण कुटुंबात झाला, परंतु त्यांच्या कुटुंबाला सामाजिक बहिष्काराचा सामना करावा लागला. कारण त्यांचे वडील विठ्ठलपंत यांनी संन्यास घेतल्यानंतर पुन्हा गृहस्थाश्रम स्वीकारला होता, जो त्या काळातील समाजाला मान्य नव्हता. या प्रतिकूल परिस्थितीतही मुक्ताबाई आणि त्यांच्या भावंडांनी ब्रह्मविद्येची उपासना केली. संत निवृत्तिनाथ, संत ज्ञानेश्वर आणि संत सोपानदेव यांच्यासोबत मुक्ताबाईंनी लहान वयातच आध्यात्मिक मार्ग स्वीकारला. त्यांचे गुरू परंपरेत मच्छिंद्रनाथ, गोरक्षनाथ, गहिनीनाथ आणि निवृत्तिनाथ यांचा समावेश होता, ज्यामुळे त्यांना नाथ संप्रदायाचे गहन तत्त्वज्ञान प्राप्त झाले.

मुक्ताबाईंनी आपल्या जीवनात अनेक चमत्कार आणि आध्यात्मिक अनुभव दाखवले. विशेषतः, त्यांनी योगी चांगदेव यांचा अहंकार दूर करून त्यांना आपले शिष्य बनवले. वयाने लहान असूनही त्यांनी चांगदेवांना ‘पासष्टी’चा अर्थ उलगडून सांगितला आणि त्यांना आध्यात्मिक मार्गावर आणले. यामुळे त्या अवघ्या आठव्या वर्षी चांगदेवांच्या गुरू बनल्या.

ताटीचे अभंग: ज्ञानेश्वरांना प्रेरणा

संत मुक्ताबाई यांचे सर्वात प्रसिद्ध योगदान म्हणजे त्यांचे ताटीचे अभंग. संत ज्ञानेश्वर, जेव्हा सामाजिक तिरस्काराने खचले आणि स्वतःला एका खोलीत बंद करून घेतले, तेव्हा मुक्ताबाईंनी त्यांना प्रेरणा देण्यासाठी हे अभंग रचले. या अभंगांमधून त्यांनी आपल्या भावाला विश्वकल्याणासाठी बाहेर येण्याची विनवणी केली. त्यातील एक प्रसिद्ध अभंग खालीलप्रमाणे आहे:

ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा, विश्वपट ब्रह्मदोरा।
संत तोचि जाणा जगी, दया क्षमा ज्याचे अंगी।

या अभंगातून मुक्ताबाईंनी ज्ञानेश्वरांना केवळ स्वतःच्या दुखातून बाहेर येण्याची प्रेरणा दिली नाही, तर त्यांना ज्ञानेश्वरीसारख्या महान ग्रंथाच्या लेखनासाठी उद्युक्त केले. यामुळे मराठी साहित्याला एक अमूल्य ठेवा प्राप्त झाला.

ज्ञानबोध: आध्यात्मिक संवादाचा ग्रंथ

मुक्ताबाईंनी ज्ञानबोध नावाचा ग्रंथ लिहिला, ज्यामध्ये त्यांचा आणि संत निवृत्तिनाथ यांचा आध्यात्मिक संवाद आहे. या ग्रंथातून त्यांनी योग, भक्ती आणि आत्मसाक्षात्काराचे गहन तत्त्वज्ञान मांडले. त्यांच्या काव्यात अध्यात्माची उंची, हृदयाचा कोमलपणा आणि भावनेची हळुवारता दिसून येते. त्यांचा एक अभंग खालीलप्रमाणे आहे:

मुंगी उडाली आकाशीं, तिणें गिळीलें सूर्याशीं।
थोर नवलाव जाहला, वांझे पुत्र प्रसवला।
विंचु पाताळाशी जाय, शेष माथां वंदी पाय।
माशी व्याली घार झाली, देखोन मुक्ताई हांसली।

या अभंगातून मुक्ताबाईंनी अध्यात्मातील अशक्यप्राय गोष्टींचे प्रतीकात्मक चित्रण केले आहे, जे विश्वाच्या अलौकिक सामर्थ्याचे दर्शन घडवते.

मुक्ताबाईंचे आध्यात्मिक योगदान

मुक्ताबाईंच्या अभंगांमध्ये भक्ती, वैराग्य आणि आत्मबळ यांचे सशक्त दर्शन घडते. त्यांनी समाजातील सर्व प्रकारच्या प्रतिकूलतेचा सामना केला, परंतु त्यांनी आपल्या आचरणातून आणि काव्यातून दया, क्षमा आणि प्रेम यांचा संदेश दिला. त्यांनी संत म्हणजे काय, याची व्याख्या आपल्या कृतीतून केली:

संत जेणे वहावे, जग बोलणे ोसावे।

या ओळीतून त्यांनी संताचे खरे लक्षण सांगितले—संताने जगाच्या टीकेला सामोरे जावे आणि आपल्या आचरणाने समाजाला प्रेरणा द्यावी. मुक्ताबाईंनी आपल्या थोरल्या भावांना मायेची पाखर घालताना प्रसंगी त्यांना फटकारलेही, परंतु त्यामागे त्यांचे प्रेम आणि विश्वकल्याणाची तळमळ होती.

समाधी आणि वारसा

इ.स. १२९७ मध्ये, वयाच्या अवघ्या अठराव्या वर्षी, मुक्ताबाईंनी जळगाव जिल्ह्यातील तापी नदीच्या तीरावर, मुक्ताईनगर येथे समाधी घेतली. धार्मिक मान्यतेनुसार, त्या विजेच्या प्रचंड कडकडाटात अंतर्धान पावल्या. या प्रसंगी संत नामदेव, संत निवृत्तिनाथ आणि इतर समकालीन संत उपस्थित होते. दरवर्षी वैशाख कृष्ण पक्षात त्यांच्या समाधीस्थळी अंतर्धान सोहळा साजरा केला जातो, ज्यामध्ये पंढरपूर, त्र्यंबकेश्वर आणि आळंदी येथील पादुका पालखी दाखल होतात.

मुक्ताबाईंचे मंदिर मुक्ताईनगर येथे आहे, जे वारकरी भक्तांचे श्रद्धास्थान आहे. त्यांच्या अभंगांनी आणि आध्यात्मिक शिकवणींनी मराठी संस्कृतीत अमिट ठसा उमटवला आहे.

समारोप

संत मुक्ताबाई म्हणजे आध्यात्मिक तेजाचा आणि भक्तीचा सागर होत्या. त्यांनी आपल्या छोट्याशा आयुष्यात भक्ती, ज्ञान आणि वैराग्य यांचे आदर्श समाजासमोर ठेवले. त्यांचे अभंग आजही भक्तांच्या मनात प्रेरणा जागवतात आणि त्यांचे जीवन समाजाला समता, प्रेम आणि आत्मसाक्षात्काराचा मार्ग दाखवते. संत मुक्ताबाई यांच्या पुण्यतिथीनिमित्त त्यांना कोटी कोटी वंदन!

नामचि तारक तरले भवसिंधु, हरिनामछंद मंत्रसार।
मुक्ताई चिंतन हरिप्रेम पोटीं, नित्य नाम घोटी अमृत सदां।

संदर्भ:

• मराठी संत साहित्य आणि वारकरी संप्रदायावरील ग्रंथ
• संत मुक्ताबाई यांच्या अभंगांचे संकलन