पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर : एक भारतीय दर्श राज्यकर्ती

पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर : एक आदर्श राज्यकर्ती, का सामान्य धनगर परिवारात जन्मलेल्या आणि  भविष्यात होळकर संस्थानच्या सिंहासनावर बसलेल्या अहिल्यादेवी होळकर!

अहिल्यादेवी होळकर जन्म आणि बालपण:

अहिल्यादेवींचा जन्म 31 मे 1725 रोजी चौंडी, महाराष्ट्र येथे झाला. त्यांचे मूळ नाव \"यशोदाबाई\" होते. त्यांचे वडील, मनोहरराव, एका गावाचे पाटील होते. अहिल्यादेवी लहानपणापासूनच चाणाक्ष, तल्लख आणि धार्मिक वृत्तीच्या होत्या. त्यांना शिक्षणाची आवड होती आणि त्यांनी संस्कृत भाषेचे ज्ञान प्राप्त केले.

पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर

विवाह आणि राज्यकारभार:

1748 मध्ये अहिल्यादेवींचा विवाह मल्हारराव होळकर यांच्याशी झाला. मल्हारराव होळकर हे मराठा साम्राज्यातील एक पराक्रमी सेनानी होते. सासरे मल्हारराव यांनी  नेमून दिलेल्या कामात लक्ष घातले. कुशाग्र बुद्धीची देणगी लाभलेल्या सूनबाई अहिल्याबाई यांच्यावर सासरे मल्हारराव होळकर यांचा मोठा विश्वास होता. पुष्कळ महत्त्वाचा पत्रव्यवहार ते अहिल्याबाई यांच्यावर सोपवत असत.

अहिल्याबाईंना वयाच्या २८ व्या वर्षी वैधव्याला सामोरे जावे लागले. कुंभेरीच्या लढाईत पती खंडेराव मरण पावले. त्या वेळी सासरे मल्हारराव अहिल्याबाईंना म्हणाले, ‘‘माझा खंडूजी गेला; म्हणून काय झाले ? तुझ्या रूपाने माझा खंडूजी अजून जिवंत आहे. तू सती जाऊ नकोस.’’ अहिल्याबाईंनी ते ऐकले आणि मल्हाररावांनी अहिल्याबाईंच्या हाती सत्तेची सूत्रे दिली. 1766 मध्ये मल्हारराव होळकर यांच्या मृत्यूनंतर अहिल्यादेवींनी इंदूर संस्थानाचा कारभार हाती घेतला.

राज्यकारभारातील कार्ये:

मल्हारराव होळकर यांचे वर्ष १७६६ मध्ये निधन झाले. यानंतर अहिल्याबाईंवर मोठे उत्तरदायित्व आले. अहिल्याबाई यांचे पुत्र मालेराव यांना जरी सुभेदाराची वस्त्रे मिळाली होती, तरी ती सांभाळण्याचे त्यांच्यात धाडस नव्हते. लवकरच त्यांचेही देहावसान झाले. अहिल्याबाई तेव्हा खर्‍या अर्थाने राज्यकर्त्या झाल्या.

पुढील २८ वर्षे त्यांनी राज्यकारभाराचा गाडा सैन्याच्या सहकार्याने अतिशय कुशलरित्या चालवला. राज्याच्या तिजोरीत भर घालत त्यांनी प्रजाहिताकडे जाणीवपूर्वक लक्ष दिले. अहिल्याबाईंचा मूळ स्वभाव सौम्य असला, तरी राज्यकारभारात त्या तत्त्वनिष्ठ आणि कठोर होत्या, हे त्यांनी मनरूपसिंह सारख्या कुविख्यात डाकूला फाशी देऊन दाखवून दिले.

अहिल्याबाई यांनी पूर्वीच्या कायद्यांमध्ये त्यांनी परिस्थितीनुसार काही सुधारणा केल्या. करपद्धती सौम्य केली; मात्र शेतकर्‍यांकडून सारा (कर) घेणे चालू ठेवले. गावोगावी न्याय देणारे पंच अधिकारी नेमले. त्या वेळी डोंगर मुलखातून भिल्ल आणि गोंड आदिवासी हे प्रवाशांना उपद्रव देत अन् त्यांच्याकडून ‘भिलवडी’ नावाचा कर वसूल करत. तेव्हा अहिल्याबाईंनी त्यांच्याशी संवाद साधून त्यांचा कर  घेण्याचा अधिकार मान्य केला. त्यांच्याकडून पडिक भूमीची लागवड करून घेतली, तसेच त्यांना विशिष्ट सीमा नेमून दिली आणि भूमी करार पट्ट्याने देण्याची पद्धत चालू केली.

अहिल्याबाई यांनी राज्यकारभाराच्या सोयीसाठी राज्याची राजधानी इंदूरहून नर्मदा नदीच्या तीरी महेश्वर या ठिकाणी हालवली. वर्ष १७७२ मध्ये त्यांनी अनेक वास्तू बांधल्या. नदीला घाट बांधले. मंदिरांचा जीर्णोद्धार केला. अहिल्याबाईंनी वस्त्रोद्योगास चालना दिली. कोष्टी लोकांची वसाहत स्थापन केली आणि उत्तम हातमागाची सणंगे (उंची वस्त्रे) बनतील, अशी पेठ कायम केली.

मोगलांनी उद्ध्वस्त केलेल्या मंदिरांचा जीर्णाेद्धार

अहिल्याबाईंनी अयोध्या, नाशिक, द्वारका, पुष्कर, जेजुरी, पंढरपूर, ऋषिकेश, गया, उदयपूर आणि चौंडी येथे मंदिरे बांधली. यासह सोरटी सोमनाथ, ओंकारेश्वर, मल्लिकार्जुन, औंढा नागनाथ, काशी विश्वेश्वर, विष्णुपद, महाकालेश्वर आदी मंदिरांचा जीर्णोद्धार केला. वाराणसी, प्रयाग, पुणतांबे, चौंडी, नाशिक, जांब, त्र्यंबकेश्वर येथे नदीला विस्तीर्ण घाट बांधले आणि गोकर्ण महाबळेश्वर, उज्जैन, रामेश्वर, भीमाशंकर आदी ठिकाणी अन्नछत्रे उघडली. चारधामांच्या ठिकाणी घाट, बाग, मंदिरे, बाग, कुंडे, धर्मशाळा बांधून यात्रेकरूंची सोय केली.

अहिल्यादेवी 29 वर्षे इंदूर संस्थानाची कारभार पाहत होत्या. त्यांच्या राज्यकारभारातील काही उल्लेखनीय कार्ये खालीलप्रमाणे:

• न्याय आणि प्रशासन: अहिल्यादेवी न्यायप्रिय आणि दयाळू प्रशासक म्हणून ओळखल्या जात. त्यांनी न्यायालये आणि प्रशासकीय व्यवस्थेची सुधारणा घडवून आणली.
• शेतकरी आणि व्यापारी: त्यांनी शेतकऱ्यांसाठी कर्जमाफी आणि करात सूट दिली. व्यापार आणि उद्योगाला प्रोत्साहन देण्यासाठी त्यांनी अनेक उपाययोजना राबवल्या.
• शिक्षण आणि संस्कृती: शिक्षणाचा प्रसार आणि स्त्री शिक्षणावर त्यांनी विशेष भर दिला. कला आणि संस्कृतीचे संरक्षण करण्यासाठी त्यांनी अनेक मंदिरे आणि धर्मशाळा बांधल्या.
• धर्म आणि सामाजिक कार्य: अहिल्यादेवी धार्मिक वृत्तीच्या होत्या. त्यांनी अनेक तीर्थक्षेत्रांना भेटी दिल्या आणि धार्मिक कार्यांसाठी दानधर्म केले. सामाजिक सुधारणांसाठी त्यांनी अनेक प्रयत्न केले.

उदाहरणे:

• अहिल्यादेवींनी स्त्रियांसाठी शिक्षण आणि सक्षमीकरणावर विशेष भर दिला. त्यांनी मुलींसाठी शाळा आणि विद्यापीठे स्थापन केली. स्त्रियांना आर्थिक स्वावलंबी बनण्यासाठी त्यांनी विविध कौशल्य प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवले.
• कला आणि संस्कृतीचे संरक्षण करण्यासाठी त्यांनी अनेक मंदिरे आणि धर्मशाळा बांधल्या. त्यांनी काशी, गया आणि प्रयाग सारख्या तीर्थक्षेत्रांना भेटी दिल्या आणि तेथे धार्मिक कार्यांसाठी दानधर्म केले.

वारसा:

अहिल्याबाईंचा ग्रंथसंग्रह मोठा आणि दुर्मिळ होता. त्यात निर्णयसिंधू, द्रोणपर्व, ज्ञानेश्वरी, मधुरा माहात्म्य, मुहूर्त चिंतामणि, वाल्मीकि रामायण, पद्मपुराण, श्रावणमास माहात्म्य इत्यादी ग्रंथाच्या हस्तलिखित प्रती होत्या. आजही अहिल्यादेवी होळकर यांना एक आदर्श राज्यकर्ती आणि स्त्री शक्तीचे प्रतीक मानले जाते. त्यांच्या न्यायप्रिय आणि कल्याणकारी प्रशासनासाठी त्या आजही लोकांच्या मनात आदराने आणि कृतज्ञतेने स्मरणात आहेत.

महावीर स्वामी यांचे चरित्र