द्वारकेच्या पाण्याखालील अवशेष: भगवान कृष्णांच्या किवदंतीच्या शहराचा रहस्यमय इतिहास

परिचय

भारतीय संस्कृती आणि इतिहासाच्या वैभवपूर्ण पानांमध्ये द्वारका हे नाव एका चमकत्या रत्नासारखे उभे राहते. भगवान श्रीकृष्णांच्या जीवनाशी जोडलेले हे शहर केवळ एका पौराणिक कथा नाही, तर ते एक वास्तविक ऐतिहासिक स्थळ असल्याचे पुरावे आजही उपलब्ध आहेत. गुजरातच्या किनारपट्टीवर अरबी समुद्राच्या खोलगट पाण्यांत दडलेल्या द्वारकेच्या अवशेषांनी जगभरातील पुरातत्त्वीय आणि इतिहासकारांना आकर्षित केले आहे. अनेक विद्वान आणि संशोधकांच्या मते, हे अवशेष भगवान कृष्णांनी स्थापन केलेल्या त्या वैभवशाली द्वारकेचे अवशेष असू शकतात, ज्याचा उल्लेख महाभारत आणि पुराणांमध्ये वारंवार आला आहे.

द्वारका ही केवळ एक नगरी नव्हती, तर ती एक सांस्कृतिक, धार्मिक आणि व्यापारी केंद्र होती. महाभारताच्या कथेनुसार, कृष्णाने मथुरेतून यदुवंशीयांना घेऊन द्वारकेत स्थलांतर केले आणि तेथे एक अशी नगरी बांधली, जी सोन्याने मढवलेली होती. पण कृष्णांच्या मृत्यूनंतर, एका शापामुळे किंवा नैसर्गिक आपत्तीमुळे ही नगरी समुद्रात बुडाली. आज, १५०० वर्षांपूर्वीच्या या शहराच्या अवशेषांचा शोध लागला असून, तो भारतीय पुरातत्त्वशास्त्रातील एक क्रांतिकारी शोध आहे. या लेखात आपण द्वारकेच्या पाण्याखालील अवशेषांचा इतिहास, शोध, पुरातत्त्वीय उत्खनन, सापडलेले अवशेष, वैज्ञानिक वाद आणि संबंधित माहिती यांचा सखोल अभ्यास करणार आहोत. हा विषय केवळ इतिहासप्रेमींसाठीच नव्हे, तर प्रत्येक भारतीयासाठी प्रेरणादायी आहे, कारण तो आपल्या प्राचीन वैभवाची साक्ष देतो.

पौराणिक आणि ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

द्वारकेची कथा भारतीय पौराणिक कथांमध्ये रुजलेली आहे. महाभारत, हरिवंश आणि भागवत पुराण यांसारख्या ग्रंथांमध्ये द्वारकेचे वर्णन इतके जीवंत आहे की, वाचकाला त्या नगरीत भटकत असल्याचा भास होतो. भागवत पुराणाच्या दहाव्या स्कंधात (१०.६९.१-१२) द्वारकेचे वर्णन केले आहे: नगरीत ९ लाख राजवाडे होते, जे क्रिस्टल आणि चांदीने बांधलेले होते. त्यांच्यावर मोठे माणिके जडलेले होते. रस्ते, चौकटी, बाजारपेठा आणि निवासस्थानांचे नियोजन अत्यंत सुव्यवस्थित होते. पक्षी, मधमाश्या, हंस आणि सारसांच्या किलबिलाटाने नगरी गजबजलेली होती. तलावांत कमळे फुललेली होती आणि वृक्षलतांनी सजवलेले उद्याने चारही बाजूंनी पसरलेली होती.

हरिवंश पुराणात (२.५५.११८ आणि २.५८.३४) द्वारकेचे वर्णन ‘समुद्राने सोडलेल्या भूभागावर बांधलेली’ असे केले आहे. ही नगरी विश्वकर्मा या दैवी शिल्पकाराने एका दिवसात बांधली होती. तिच्या भिंती सूर्याच्या रंगासारख्या चमकत्या होत्या, सोन्याच्या भांड्यांनी सजवलेल्या होत्या. चार मुख्य द्वारे असलेल्या या नगरीत उच्च इमारती होत्या, ज्या आकाशाला स्पर्श करत होत्या. कृष्णाचा स्वतःचा राजवाडा वेगळा होता, ज्यात स्नानगृह आणि अन्य सुविधा होत्या. महाभारताच्या मौसल पर्वात (अर्जुनाच्या डोळ्यांसमोर) द्वारकेच्या बुडाल्याचे वर्णन आहे: समुद्राने किनारा ओलांडला आणि क्षणात संपूर्ण नगरी पाण्याखाली गेली. सुंदर इमारती एकेक करून बुडत गेल्या आणि समुद्र शांत झाला, जणू काही काही घडलेच नव्हते.

ऐतिहासिकदृष्ट्या, द्वारका अनर्त राज्याची राजधानी होती. यदुवंशीय राजा उग्रसेन आणि नंतर कृष्ण यांच्या काळात ती फुलली. मथुरेतील कंसवधानंतर कृष्णाने यदुवंशीयांना घेऊन द्वारकेत आश्रय दिला. ही नगरी सिंधू राज्याच्या सीमेवर होती आणि ती सप्तपुरींपैकी एक (मथुरा, अयोध्या, काशी, कांची, उज्जैन आणि पुरी यांसह) मानली जाते. जैन आणि बौद्ध ग्रंथांमध्येही द्वारकेचा उल्लेख आहे, ज्यात ती एक तीर्थक्षेत्र म्हणून ओळखली जाते. पांडवांचे वनवास कालावधीत ते द्वारकेत राहिले होते आणि कुरुक्षेत्र युद्धानंतरही अर्जुनाने तेथे भेट दिली होती.

द्वारकेच्या बुडण्यामागे पौराणिक कारणे आहेत: कृष्णांच्या मृत्यूनंतर यदुवंशीयांमध्ये अंतर्गत कलह झाला आणि गंधर्व शापामुळे समुद्राने नगरी गिळंकृत केली. हे वर्णन आधुनिक भूविज्ञानाशी जुळते, ज्यात समुद्रपातळी वाढ आणि भूकंप यांचा उल्लेख आहे. द्वारका ही केवळ नगरी नव्हती, तर ती एक व्यापारी केंद्र होती, ज्यात पश्चिम आशियाशी व्यापार होत असे. मसाले, रत्ने, रेशीम आणि दुर्मीळ धातूंचा व्यापार येथे फुलला होता.

आधुनिक शोध आणि पुरातत्त्वीय उत्खनन

द्वारकेच्या पाण्याखालील अवशेषांचा शोध २०व्या शतकात लागला. १९३० च्या दशकात स्थानिक मच्छीमारांना समुद्रात दगडी अवशेष दिसले, पण वैज्ञानिक शोध १९७० च्या दशकात सुरू झाला. भारताच्या राष्ट्रीय महासागर संस्थेच्या (NIO) मरीन आर्किऑलॉजी युनिटने १९८३ ते १९९० या काळात द्वारका आणि बेट द्वारका येथे पाण्याखालील उत्खनन केले. डॉ. एस.आर. राव यांच्या नेतृत्वात हा अभियान होता. त्यांनी असे नमूद केले की, किनार आणि खाडीतील उत्खननातून १५०० ई.पू. च्या शहरराज्याचे पुरावे मिळाले, जे महाभारतातील द्वारकेशी जुळतात.

१९७९ मध्ये डेक्कन कॉलेज, पुणे येथे पहिले पाण्याखालील उत्खनन झाले. नंतर NIO ने SCUBA डायव्हिंग, GPS, एअरलिफ्टिंग आणि छायाचित्रण यांचा वापर करून १ km² क्षेत्रात शोध घेतला. १९९७ ते २००१ या काळातही सखोल अभ्यास झाला, ज्यात गोमती खाडीच्या तोंडापासून २५ मीटर खोलीपर्यंत जाऊन पाहिले गेले. या उत्खननात दगडी संरचना, अँकर आणि अन्य अवशेष सापडले. पुरातत्त्व सर्वेक्षण ऑफ इंडिया (ASI) नेही यात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.

२०२५ मध्ये नवीन सोनार स्कॅनिंगमुळे हा विषय पुन्हा प्रज्वलित झाला. ASI ने शीत ऋतूत उत्खननाची योजना आखली असून, डायवर-पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांना प्रशिक्षण दिले आहे. हे स्कॅनिंग पाण्याखालील दगडांच्या संरचनांना उजागर करतात, जे पौराणिक कथांशी जुळतात.

सापडलेले अवशेष आणि त्यांचे वर्णन

उत्खननात सापडलेले अवशेष द्वारकेच्या वैभवाची साक्ष देतात. गोमती खाडीच्या तोंडाजवळ इंटरटायडल झोनमध्ये चार गोलाकार दगडी संरचना (एक २ मीटर व्यासाची) आणि आयताकृती ब्लॉक्स सापडले. ऑफशोअरमध्ये (३-५ मीटर खोलीत) उपनिवेश (२-३ थर उंच, ९५ x ५५ x २५ सेमी ब्लॉक्स, L-आकाराचे डोवेल प्रोव्हिजन आणि सिमेंटिंग मटेरियलसह) आणि अनेक आयताकृती ब्लॉक्स (१२० x ६० x १६ सेमी) २२५ x २७५ मीटर क्षेत्रात विखुरलेले होते. एका ब्लॉकवर गुजराती लिपीतील शिलालेख होता.

१२० हून अधिक दगडी अँकर सापडले, जे विविध प्रकारचे होते: कंपोजिट (ट्रायअँग्युलर किंवा प्रिझमॅटिक, वरच्या भागात गोलाकार छिद्र आणि खालच्या भागात चौकोनी फ्लूक होल), ग्रॅपनेल (२.३ मीटर लांबीचे, ६०० किलो वजनाचे, अरबी व्यापाराशी जोडलेले) आणि रिंग-स्टोन (सौराष्ट्र अँकर, हेमिस्फेरिकल, मध्यभागी छिद्र). हे अँकर ३ ते १६ मीटर खोलीत सापडले, काहींवर समुद्री वाढ आणि चिन्हे होती.

अन्य अवशेषांमध्ये भिंती, बुर्ज, मंदिर आणि राजवाड्यांसारख्या संरचना होत्या. नगरीचे नियोजन दिसते: ड्रेनेज सिस्टम, रस्ते आणि निवासस्थाने. मातीचे भांड्याचे तुकडे, मासेमीळ आणि तांब्याचे अवशेष सापडले, जे व्यापारी केंद्र दर्शवतात. हे अवशेष पौराणिक वर्णनांशी जुळतात: सुव्यवस्थित रस्ते, मोठे राजवाडे आणि बंदर.

द्वारकेची संपत्ती: सोने, चांदी, रत्ने आणि आभूषणे यांचे पुरावे. आधुनिक मूल्याने कोट्यवधींची संपत्ती दडलेली असावी, जी बेबीलॉन किंवा रोमसारखी आहे.