मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिन म्हणजेच १७ सप्टेंबर हा दिवस मराठवाड्यातील जनतेसाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे. हा दिवस भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर झालेल्या मराठवाड्याच्या मुक्तीच्या संघर्षाचा स्मरणार्थ साजरा केला जातो. या दिवशी मराठवाडा निजामशाहीच्या जोखडातून मुक्त झाला आणि स्वतंत्र भारतामध्ये विलीन झाला. या दिवसाच्या इतिहासाला समजण्यासाठी, आपल्याला थोडं मागे जावं लागतं, निजामाच्या अमानुष राजवटीची कहाणी सांगावी लागते.
मराठवाड्याचा पार्श्वभूमी
मराठवाडा हा महाराष्ट्राचा एक भाग असून त्याचा समावेश भारताच्या स्वातंत्र्यानंतरही हैदराबाद राज्यात होता. हैदराबाद संस्थान हे भारतातील एक मोठं आणि संपन्न संस्थान होतं. या संस्थानाचा शासक मीर उस्मान अली खान, हा भारताच्या फाळणीनंतरही स्वातंत्र्य मिळवण्यास तयार नव्हता. इंग्रजांनी भारत सोडल्यावर त्यांनी आपल्या संस्थानाचं भारतीय संघराज्यात विलीनीकरण करावं अशी भारत सरकारची मागणी होती, पण निजामाने ती मान्य केली नाही. त्याचं ध्येय स्वतंत्र राष्ट्र स्थापन करण्याचं होतं.
निजामाच्या राजवटीतील अत्याचार
हैदराबाद संस्थानात निजामाचं राज्य असून मराठवाड्याची स्थिती अत्यंत वाईट होती. निजामाच्या फौजांनी आणि ‘रझाकार’ नावाच्या त्याच्या खासगी लष्कराने जनतेवर अनेक अत्याचार केले. मराठवाड्यातील जनतेवर खोट्या करांचा बोजा, संपत्तीच्या लूटमारीचे संकट आणि धर्मावर आधारित भेदभावामुळे लोकांच्या जगण्याची परिस्थिती अत्यंत हलाखीची झाली होती. त्यामुळे मराठवाड्यात निजामाविरुद्ध चीड निर्माण झाली होती.
मराठवाडा मुक्ती संग्रामादरम्यान झालेल्या संघर्षात, विशेषतः ‘रझाकार’ आणि निजामाच्या फौजांच्या अत्याचारांमुळे हजारो लोकांचे प्राण गेले. अनेक ठिकाणी रझाकारांनी जनतेवर हल्ले करून मोठ्या प्रमाणात हिंसाचार घडवला. या काळात झालेल्या मृत्यूंची नेमकी संख्या कागदोपत्री उपलब्ध नाही, परंतु विविध स्रोतांच्या मते, मराठवाडा मुक्ती संग्रामादरम्यान सुमारे २५,००० ते ४०,००० लोकांचा मृत्यू झाला असावा.
या लढ्यामध्ये शेतकरी, स्वातंत्र्यसैनिक, समाजसेवक आणि सामान्य जनता यांनी मोठ्या प्रमाणात योगदान दिलं होतं. त्यांच्या बलिदानामुळेच मराठवाड्याला निजामाच्या जोखडातून मुक्ती मिळाली आणि या दिवसाचं ऐतिहासिक महत्त्व अधोरेखित झालं.
मराठवाडा मुक्ती संग्रामाची सुरुवात
१९४७ मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळालं, तेव्हा हैदराबाद हे भारतातील एक मोठं आणि संपन्न संस्थान होतं. या संस्थानाचा शासक मीर उस्मान अली खान हा स्वतःला स्वतंत्र राष्ट्र म्हणून घोषित करू पाहत होता. त्याने भारतीय संघराज्यात विलीनीकरण करण्यास नकार दिला आणि त्याऐवजी आपला स्वतंत्र हक्क सांगितला. त्यामुळे हैदराबाद संस्थानात मोठा तणाव निर्माण झाला.
याच काळात, निजामाने ‘रझाकार’ नावाचं एक खासगी लष्कर तयार केलं होतं. हे रझाकार जनतेवर अमानुष अत्याचार करत होते. मराठवाड्यातील लोकांवर मोठ्या प्रमाणावर हल्ले करण्यात आले, संपत्तीची लूटमारी झाली, आणि धार्मिक भेदभावामुळे जनतेला अनेक संकटांना सामोरे जावं लागलं. या परिस्थितीत, हैदराबाद संस्थानातील जनता भारतीय संघराज्यात विलीनीकरणासाठी संघर्ष करू लागली.
भारतीय लष्कराची कारवाई – ऑपरेशन पोलो
हैदराबाद संस्थानात वाढणारा तणाव आणि अत्याचार लक्षात घेऊन, भारत सरकारने परिस्थितीवर नियंत्रण आणण्याचा निर्णय घेतला. परराष्ट्र मंत्री सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी या परिस्थितीला हाताळण्यासाठी लष्करी कारवाई करण्याचं ठरवलं. १३ सप्टेंबर १९४८ रोजी, भारतीय लष्कराने ‘ऑपरेशन पोलो’ सुरू केलं.
भारतीय लष्कराच्या दक्षिण विभागाच्या कमांड अंतर्गत ही मोहीम राबवण्यात आली. या मोहिमेमध्ये सुमारे ३५,००० सैनिक सहभागी झाले होते. त्यांच्या विरोधात निजामाची फौज आणि रझाकारांचं सुमारे २०,००० सैन्य होतं. भारतीय लष्कराने चार वेगवेगळ्या मार्गांनी हैदराबादवर हल्ला चढवला आणि त्यांना संपूर्ण संस्थानावर ताबा मिळवण्यासाठी अवघ्या पाच दिवसांचा कालावधी लागला.
१७ सप्टेंबर १९४८ रोजी, निजाम मीर उस्मान अली खानने शरणागती पत्करली, आणि हैदराबाद संस्थानाचं भारतात विलीनीकरण झालं. या कारवाईमुळे मराठवाड्याचा आणि हैदराबाद संस्थानातील इतर भागांचा निजामाच्या जोखडातून मुक्तता झाली. यानंतर, या प्रदेशात शांतता प्रस्थापित झाली आणि हा भाग महाराष्ट्र आणि आंध्र प्रदेश राज्यांचा भाग बनला.
ऑपरेशन पोलोमुळे केवळ हैदराबाद संस्थानाचं भारतीय संघराज्यात विलीनीकरण झालं नाही, तर भारतातील एकात्मतेचा संदेशदेखील दिला गेला. या कारवाईमुळे मराठवाडा मुक्ती संग्रामाला एक निर्णायक वळण मिळालं आणि हजारो लोकांना निजामाच्या अत्याचारांपासून मुक्ती मिळाली.
मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिनाचा महत्त्व
१७ सप्टेंबर हा दिवस मराठवाड्यातील जनतेच्या लढ्याचं प्रतीक आहे. या दिवशी झालेल्या मुक्तीनंतर मराठवाड्याचं महाराष्ट्रामध्ये विलीनीकरण झालं आणि या भागाला नवी दिशा मिळाली. हा दिवस आपल्या पूर्वजांनी दिलेल्या बलिदानाची आणि त्यांच्या शौर्याची आठवण करून देतो.
मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिन साजरा करून आपण त्यावेळच्या स्वातंत्र्यवीरांना आणि त्यांच्या संघर्षाला वंदन करतो. या लढ्यामुळेच मराठवाड्याच्या विकासाला आणि संस्कृतीला एक नवी प्रेरणा मिळाली.