संत एकनाथ महाराजांचे “विंचू चावला” हे अभंग म्हणजे एक आत्मपरिक्षणाचे उत्कृष्ट साधन आहे. या अभंगात विंचवाचा दंश हे एक रूपक आहे, जे मानवाच्या आंतरिक दोषांचे, विकारांचे आणि अज्ञानाचे प्रतीक आहे. संत एकनाथांनी या रचनेतून सांगितले आहे की, जसे विंचवाचा दंश शरीराला भयंकर वेदना देतो, तसेच काम, क्रोध, लोभ, मोह आणि गर्व हे विकार आत्म्याला यातना देतात आणि त्याचा विकास अडवतात.

विंचू चावला अभंग

सूर्य उगवला, प्रकाश पडला, आडवा डोंगर
आडवा डोंगर, तयाला माझा नमस्कार

अग, ग.. विंचू चावला
देवा रे देवा.. विंचू चावला
आता काय मी करू.. विंचू चावला

अरे विंचू चावला, रे विंचू चावला, रे विंचू चावला, हो
महाराज, महाराज काय झाले काय एकाएकी?

काम, क्रोध विंचू चावला
तम घाम अंगासी आला
त्याने माझा प्राण चालिला

मनुष्य इंगळी अति दारूण
मज नांगा मारिला तिनं
सर्वांगी वेदना जाण, त्या इंगळीची

या विंचवाला उतारा, तमोगुण मागे सारा

तमोगुण म्हणजे काय?
गर्वाने जर छातीचा फुगा फुगला असेल तर,
पिन लावून थोडीशी हवा कमी करा.

सत्त्वगुण लावा अंगारा, अन्‌ विंचू इंगळी उतरे झरझरा

सत्य उतारा येऊन
अवघा सारिला तमोगुण
किंचित राहिली फुणफुण, शांत केली जनार्दने

-संत एकनाथ महाराज 

विंचवाचे रूपक आणि त्याचे प्रतीकात्मक अर्थ

विंचू हा कीटक बाह्य शारीरिक वेदना निर्माण करतो, पण एकनाथ महाराजांनी याचा उपयोग आंतरिक वेदनांचे आणि आत्म्याचे त्रास देणाऱ्या दोषांचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी केला आहे. आपले जीवन आणि विचार प्रक्रियेवर ताबा नसताना, विकार आपल्याला जखडून टाकतात. ही विकारं म्हणजे काम, क्रोध, लोभ, मोह, गर्व आणि मत्सर, जे मानवी आयुष्याच्या शांतीला नष्ट करतात.

विंचवाचा दंश (काम, क्रोध, लोभ)

काम, क्रोध आणि लोभ हे प्रमुख विकार आहेत, जे आपल्या जीवनात अनावश्यक अशांतता निर्माण करतात. विंचवाच्या दंशानंतर लागलेली जखम आणि होणाऱ्या वेदना तात्कालिक नसतात, त्या दीर्घकालीन असतात. तसंच, काम, क्रोध किंवा लोभ या विकारांनी मानवी मन:शांती नष्ट होते, आणि या विकारांची पुनरावृत्ती आत्मशांतीला मारक ठरते. त्याचप्रमाणे, विंचवाचा दंश मनुष्याच्या शरीरात विषारी प्रभाव सोडतो, आणि या विकारांचे दंश मानवी आत्म्याला विषारी बनवतात.

तमोगुणाचा अंधकार

तमोगुण म्हणजे अज्ञान, आलस्य, आणि मोह यांचे एकत्रित स्वरूप आहे. तमोगुण म्हणजेच आपल्या अंतरातील अंधकार आणि अज्ञान, जे आपल्या आत्मविकासासाठी आणि आनंदासाठी अडथळा निर्माण करतात. यातील प्रमुख विकार म्हणजे मोह, जो एक व्यक्ती इतर गोष्टींमध्ये गुंतून असतो आणि जीवनाचे सत्य विसरतो. त्याला बाह्य आकर्षणांनी एवढं गुंतवलं असतं की तो स्वतःचा आत्मा आणि त्याच्या गरजा ओळखू शकत नाही. तमोगुण हे त्या विंचवाच्या विषासारखेच आहेत, जे आत्म्याला दुरावतात.

गर्व आणि त्याचा प्रभाव

“गर्वाने जर छातीचा फुगा फुगला असेल तर, पिन लावून थोडीशी हवा कमी करा.”
संत एकनाथांनी गर्वाचे एक साधं पण प्रभावी चित्रण या ओळीत केले आहे. गर्व हा मानवाच्या अधःपतनाचा मूळ दोष आहे. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला आपल्या विद्वत्तेचा, संपत्तीचा, शक्तीचा किंवा अन्य कोणत्याही गोष्टीचा गर्व होतो, तेव्हा ती व्यक्ती आपल्या स्वभावातील नम्रता, सहिष्णुता, आणि सत्त्वगुण विसरते. गर्वामुळे तिच्या आत्मविकासाची प्रक्रिया थांबते. त्यामुळे संत एकनाथांनी सूचित केले आहे की गर्वाचे फुगलेले स्वभावाचे रूपक म्हणजेच फुगलेली छाती, पिन लावून फुगवट्याप्रमाणे फोडली पाहिजे, म्हणजेच नम्रता शिकली पाहिजे.

सत्त्वगुणांचा अंगारा आणि तामसी विकारांचा नाश

“सत्त्वगुण लावा अंगारा, अन्‌ विंचू इंगळी उतरे झरझरा”
सत्त्वगुण म्हणजे सत्य, सत्त्व, शांती, संयम, आणि प्रेम यांचा मिश्रण. जेव्हा मनुष्य सत्त्वगुणांचा अंगीकार करतो, तेव्हा त्याच्या अंतरीच्या विकारांचा, म्हणजेच विंचवाच्या विषाचा नाश होतो. सत्त्वगुण म्हणजेच आत्मसाक्षात्कार आणि ईश्वराचे स्मरण. सत्त्वगुणांच्या प्रभावाने आत्म्याला शांती मिळते, आणि मानसिक विकारांपासून तो मुक्त होतो.

सत्याचा उतारा

“सत्य उतारा येऊन, अवघा सारिला तमोगुण”
सत्य हीच परमेश्वरी शक्ती आहे. सत्याचा अर्थ केवळ बाह्य सत्य नव्हे, तर आत्मिक सत्य आहे. जेव्हा मनुष्य सत्याची पूजा करतो, तेव्हा त्याच्यातील तमोगुणांचा नाश होतो. तमोगुण म्हणजेच अज्ञान आणि मोह, जे सत्याच्या प्रकाशात नष्ट होतात. मनुष्याला सत्याचा आधार घेतल्याशिवाय विकारांवर विजय मिळवता येणार नाही. सत्य हे अंतिम उतारा आहे, जो तमोगुण आणि विकारांचा नाश करतो.

आत्मशांती आणि जनार्दनाचे स्मरण

अंतिम चरणात संत एकनाथ महाराज स्पष्ट करतात की आत्मशांतीचा अंतिम मार्ग म्हणजे जनार्दनाचे, म्हणजेच ईश्वराचे स्मरण आहे. “किंचित राहिली फुणफुण, शांत केली जनार्दने” या ओळीतून हेच व्यक्त होते की जेव्हा आपल्यामध्ये सत्य आणि सत्त्वगुणांचा प्रभाव वाढतो, तेव्हा उरलेले विकार, जरी ते लहान असले, तरी ईश्वराच्या स्मरणाने शांत होतात.

निष्कर्ष

“विंचू चावला” हा अभंग आत्मशुद्धीचे आणि आत्मविकासाचे महत्त्व स्पष्ट करतो. मानवाने आपल्या अंतरातील विकारांची ओळख करून त्यावर उपाय करणे गरजेचे आहे. काम, क्रोध, लोभ, मोह आणि गर्व हे आत्मशांतीला हानी पोहोचवणारे विकार आहेत. त्यांचा नाश करण्यासाठी सत्य, सत्त्वगुण, संयम, आणि ईश्वराच्या स्मरणाचा मार्ग अवलंबणे आवश्यक आहे. या अभंगाच्या माध्यमातून संत एकनाथ महाराज आपल्याला आत्मचिंतनाचे आणि आत्मशुद्धीचे महत्त्व पटवून देतात, जे आपल्या आत्मविकासाचा मार्ग बनतो.