खाटू श्याम जी – बर्बरिक, ज्यांना बर्बरिक म्हणून ओळखले जाते, हे महाभारताच्या काळातील एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व आहे. बर्बरिक हा घटोत्कचाचा पुत्र व भीमाचा नातू होता. त्याला अमरत्वाचा वरदान मिळाले होते आणि त्याने अत्यंत बलवान म्हणून ख्याती मिळवली होती. बर्बरिकाच्या आयुष्याची कथा महाभारताच्या युद्धाशी निगडित आहे आणि त्याच्याशी संबंधित अनेक मूल्ये आणि शिकवणी आजही महत्त्वाच्या आहेत.

बर्बरिकाची कथा

महाभारताच्या युद्धाच्या आधी बर्बरिकने ठरवले होते की तो फक्त त्या बाजूने लढेल ज्या बाजूने पराभवाची शक्यता अधिक असेल. त्याच्या निर्णयामुळे त्याला परोपकार, बलिदान, आणि न्यायाच्या आदर्शांचा प्रतिनिधी मानले जाते. त्याच्या आशीर्वादामुळे, त्याच्या शिराचा उपयोग युद्धाच्या दरम्यान केला गेला. श्रीकृष्णाने त्याला सांगितले की त्याच्या डोक्याचा बलिदान आवश्यक आहे, आणि बर्बरिकने आनंदाने हे बलिदान दिले. त्याच्या या बलिदानातून मानवजातीला त्याग, धैर्य, आणि निःस्वार्थीतेची शिकवण मिळते.

बर्बरिकाचे शक्तिशाली अस्त्र

बर्बरिकाला देवतांकडून तीन अमोघ बाण प्राप्त झाले होते, ज्यांच्या शक्तीमुळे तो कोणत्याही युद्धात अविचल विजय मिळवू शकत होता. या तीन बाणांची क्षमता अशी होती की:

1. पहिला बाण: जो त्याच्या सर्व शत्रूंना चिन्हांकित करेल.
2. दुसरा बाण: जो त्याच्या सर्व मित्रांना चिन्हांकित करेल.
3. तिसरा बाण: पहिल्या बाणाने चिन्हांकित केलेल्या शत्रूंना नष्ट करेल.

या अद्वितीय शक्तीमुळे बर्बरिकाला अविजेय मानले जात होते. महाभारताच्या युद्धाच्या वेळी, त्याच्या या बाणांमुळे युद्धाचा परिणाम काही क्षणांतच ठरला असता.

श्रीकृष्णाची योग्यता परीक्षा

श्रीकृष्णाने बर्बरिकाची योग्यता तपासण्याचे ठरवले, कारण त्याला माहित होते की बर्बरिकाचे शक्तिशाली अस्त्र महाभारताच्या युद्धाचे भवितव्य पूर्णतः बदलू शकते. श्रीकृष्ण ब्राह्मणाच्या रूपात बर्बरिकाच्या समोर आले आणि त्याच्याशी संवाद साधला. श्रीकृष्णाने विचारले, “हे योद्ध्या, तू कोणत्या बाजूने लढणार आहेस?” बर्बरिकाने त्याच्या प्रतिज्ञेचा उल्लेख केला की तो फक्त त्या बाजूने लढेल जिथे पराभवाची शक्यता जास्त असेल. हे ऐकून श्रीकृष्णाने विचारले, “जर तू या युद्धात सहभागी झालास, तर युद्ध कोण जिंकेल?”

बर्बरिकाने उत्तर दिले की, त्याच्या प्रतिज्ञेप्रमाणे, तो पराजित बाजूच्या बाजूने लढणार आहे. पण जर तो कौरवांच्या बाजूने लढायला गेला, तर पांडवांचा पराभव निश्चित असेल. आणि जर तो पांडवांच्या बाजूने लढला, तर कौरवांचा पराभव ठरेल. त्यामुळे त्याच्या या शक्तीमुळे युद्धाचा अर्थ समाप्त होईल.

श्रीकृष्णाने केलेली मागणी

श्रीकृष्णाला हे समजले की बर्बरिकाच्या उपस्थितीमुळे युद्धाचे नियोजन अपूर्ण होईल. म्हणूनच श्रीकृष्णाने त्याच्याकडे एका मोठ्या त्यागाची मागणी केली. कृष्णाने सांगितले की युद्धाचा खरा साक्षीदार होण्यासाठी त्याला आपले शिर अर्पण करावे लागेल. बर्बरिकाने कोणताही विचार न करता आनंदाने आपले शिर अर्पण केले, कारण त्याला कर्तव्याची जाण होती आणि श्रीकृष्णावर पूर्ण श्रद्धा होती.

बर्बरिकाचे शिर एका उंच डोंगरावर ठेवले गेले, जिथून त्याने संपूर्ण महाभारत युद्धाचे निरीक्षण केले. या बलिदानामुळे तो सर्वात मोठा निःस्वार्थ योद्धा ठरला.

बर्बरिकाचे बलिदान आणि खाटूश्यामजीचा अवतार

महाभारत युद्धानंतर, पांडवांनी विजयाचा श्रेय स्वतःच्या पराक्रमाला दिले, परंतु श्रीकृष्णाने त्यांना समजावले की या युद्धाचा खरा साक्षीदार आणि त्यागकर्ता बर्बरिक होता. त्याच्या बलिदानामुळे त्याला वरदान मिळाले की कलीयुगात तो खाटूश्यामजी म्हणून ओळखला जाईल आणि त्याची भक्ती केल्याने लोकांचे कल्याण होईल.

राजस्थानातील खाटू धाम हे खाटूश्यामजींचे प्रमुख स्थान आहे, जिथे त्यांच्या भक्तांनी मंदिर बांधले आहे. खाटूश्यामजीला निःस्वार्थ भक्तीचे प्रतीक मानले जाते आणि आजच्या काळातही लाखो भक्त त्यांच्या उपासनेत सहभागी होतात.

महत्त्वाच्या शिकवणी

1. त्याग: बर्बरिकाचे जीवन त्याग आणि बलिदानाचे उदाहरण आहे. त्याने स्वतःचे शिर श्रीकृष्णाला अर्पण केले, ज्यातून त्याला खाटूश्यामजी म्हणून पूजले जाते.
2. न्याय आणि सत्य: बर्बरिक नेहमी त्या बाजूने लढायचा जिथे न्यायाची आणि सत्याची आवश्यकता असे. त्याच्या या गुणातून आपल्याला समजते की नेहमी सत्य आणि न्यायाच्या मार्गाने चालले पाहिजे.
3. निःस्वार्थ भाव: त्याने स्वतःचा कोणताही लाभ न बघता निःस्वार्थपणे त्याग केला. हा निःस्वार्थ भाव मानवाला मोठ्या शिकवणी देतो.

खाटूश्यामजीची पूजा आणि उपासना

खाटूश्यामजीची पूजा विशेषतः राजस्थानातील खाटू धाम येथे केली जाते. भक्त खाटूश्यामजींना कल्याणकारक आणि परोपकारी देवता मानतात. त्यांच्या पूजेची काही महत्त्वाची पद्धती खालीलप्रमाणे आहेत:

1. सकाळच्या आरतीसाठी उपस्थित राहणे: खाटूश्यामजीच्या मंदिरात दररोज सकाळ आणि संध्याकाळी आरती होते. भक्त आरतीमध्ये सामील होऊन देवाचे आशीर्वाद घेतात.
2. श्री श्यामची निशान यात्रा: भक्तगण निशान (ध्वज) घेऊन खाटू धामपर्यंत यात्रा करतात. निशान यात्रा हा भक्तांचा श्रद्धेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
3. श्याम बाबा चालीसा पठण: श्याम चालीसा, ज्यामध्ये त्यांच्या गुणांचा उल्लेख आहे, दररोज वाचली जाते. भक्त नियमितपणे श्यामची चालीसा पठण करून त्यांचे आशीर्वाद घेतात.

महत्त्वाचे उत्सव

1. फाल्गुन महोत्सव: खाटूश्यामजीच्या मंदिरात फाल्गुन महिन्यात मोठ्या प्रमाणावर उत्सव साजरा केला जातो. लाखो भक्त या दरम्यान मंदिराला भेट देतात.
2. श्याम जन्मोत्सव: श्याम बाबा यांच्या अवतार दिनानिमित्त जन्मोत्सव साजरा केला जातो. या दिवशी विशेष पूजा, भजन, आणि प्रसाद वाटपाचे आयोजन होते.

बर्बरिक उर्फ खाटूश्यामजी यांच्या जीवनातून आपण शिकू शकतो की आत्मत्याग, सत्याची पूजा, आणि न्यायासाठी उभे राहणे ही जीवनातील महत्त्वाची मूल्ये आहेत. खाटूश्यामजीची उपासना ही भक्तांच्या मनात असलेल्या निःस्वार्थी भावनेची ओळख आहे, ज्यामुळे भक्तांना त्यांच्या जीवनातील सर्व संकटांवर मात करण्याची शक्ती मिळते.