डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन हे भारतीय तत्त्वज्ञान आणि शिक्षण क्षेत्रातील एक थोर व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांचा जन्म ५ सप्टेंबर १८८८ रोजी तमिळनाडूच्या तिरुत्तनी या गावात एका ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव सर्वपल्ली वीरस्वामी आणि आईचे नाव सिताम्मा होते. त्यांचे वडील एक निम्नवर्गीय सरकारी कर्मचारी होते, त्यामुळे त्यांचे बालपण साधारण स्थितीत गेले. शिक्षणासाठी त्यांना कठोर मेहनत घ्यावी लागली, परंतु त्यांनी आपल्या विलक्षण बुद्धिमत्तेच्या बळावर शैक्षणिक जगात उच्च स्थान मिळवले.
शैक्षणिक प्रवास आणि प्रारंभिक जीवन
राधाकृष्णन यांनी आपल्या प्रारंभिक शिक्षणाची सुरुवात तिरुपती आणि वेल्लोरमध्ये केली. त्यांनी मॅड्रास क्रिश्चन कॉलेजमधून १९०६ साली पदवी प्राप्त केली. त्यांना तत्त्वज्ञानाची विशेष आवड होती आणि त्यांनी याच विषयात आपले अधिकचे शिक्षण पूर्ण केले. आपल्या एम.ए. शिक्षणादरम्यान त्यांनी वेदांत आणि भारतीय तत्त्वज्ञानावर सखोल अभ्यास केला.
राधाकृष्णन यांचा शैक्षणिक आणि तात्त्विक दृष्टिकोन धार्मिकतेवर आधारित असला तरीही, त्यांनी पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास केला आणि दोन्ही विचारसरणींमध्ये समन्वय साधला. त्यांच्या ‘द फिलॉसफी ऑफ उपनिषद्स’ आणि ‘इंडियन फिलॉसफी’ या पुस्तकांनी जागतिक स्तरावर भारतीय तत्त्वज्ञानाचा प्रचार केला. त्यांनी भारतीय तत्त्वज्ञानाला वैज्ञानिक आणि विवेकी दृष्टिकोनातून जगासमोर मांडले. त्यामुळे भारतीय तत्त्वज्ञान केवळ धार्मिक आणि आध्यात्मिक मुद्द्यांपुरते मर्यादित न राहता, एक व्यापक तात्त्विक परंपरा म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
पूर्ण नाव
सर्वपल्ली राधाकृष्णन
जन्मतारीख
५ सप्टेंबर १८८८
शिक्षणतज्ञ आणि शिक्षक
शिक्षक म्हणून डॉ. राधाकृष्णन यांचा प्रवास आंध्र विद्यापीठात सुरू झाला, जिथे त्यांनी तत्त्वज्ञान विभागात प्राध्यापक म्हणून काम केले. त्यानंतर त्यांनी काशी हिंदू विद्यापीठात उपकुलपती म्हणून काम केले. याशिवाय, ते ऑक्सफर्ड विद्यापीठात स्पाल्डिंग प्राध्यापक म्हणूनही नियुक्त झाले, जिथे त्यांनी भारतीय तत्त्वज्ञान शिकवले. त्यांनी विद्यार्थ्यांशी असलेल्या आपल्या नातेसंबंधांमुळे एक आदर्श शिक्षक म्हणून ख्याती मिळवली.
राधाकृष्णन यांचा विश्वास होता की शिक्षण हे केवळ परीक्षांचे यंत्र नाही, तर विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक आणि नैतिक विकासाचे साधन आहे. त्यांच्या मते, शिक्षक हे समाजाचे महत्त्वपूर्ण आधारस्तंभ आहेत आणि त्यांचा आदर राखला पाहिजे. त्यांच्या विचारसरणीमुळेच ५ सप्टेंबर हा त्यांच्या जन्मदिवशी शिक्षक दिन म्हणून साजरा केला जातो.
राष्ट्रपतीपद आणि राजकीय कारकीर्द
डॉ. राधाकृष्णन यांनी १९५२ ते १९६२ दरम्यान भारताचे उपराष्ट्रपती म्हणून काम केले. उपराष्ट्रपती म्हणून संसदीय कार्यवाहीचे त्यांचे योगदान उल्लेखनीय होते. त्यांच्या तात्त्विक विचारांमुळे आणि शांत व्यक्तिमत्त्वामुळे ते राजकीय जगातही आदराचे स्थान मिळवू शकले. त्यानंतर, १९६२ साली त्यांनी भारताचे दुसरे राष्ट्रपतीपद स्वीकारले आणि १९६७ पर्यंत या पदावर राहिले.
राष्ट्रपती म्हणून त्यांनी देशातील सांस्कृतिक, धार्मिक आणि शैक्षणिक एकात्मतेसाठी मोठे प्रयत्न केले. त्यांच्या राष्ट्रपती कार्यकाळात भारताने शैक्षणिक क्षेत्रात अनेक महत्त्वपूर्ण सुधारणा केल्या. त्यांनी शिक्षणविषयक धोरणे तयार करण्यात मोठा वाटा उचलला. त्यांच्या विचारांमध्ये शिक्षण हे केवळ ज्ञानाचे साधन नसून सामाजिक परिवर्तनाचा मुख्य आधार होता.
प्रमुख विचारधारा
डॉ. राधाकृष्णन यांचे तत्त्वज्ञान वेदांताच्या आधारावर होते. त्यांच्या मते, आत्मज्ञान आणि नैतिकता हीच मानवाच्या विकासाची गुरुकिल्ली आहे. त्यांनी धर्म आणि विज्ञान यांचा परस्पर पूरक विचार मांडला. त्यांच्या मते, धर्म हे मानवी जीवनाच्या नैतिकतेसाठी आवश्यक आहे, तर विज्ञान हे मानवी जीवनाच्या बौद्धिक प्रगतीसाठी. या दोन्ही विचारसरणींचा संतुलन साधून ते मानवी जीवनाच्या सर्वांगीण विकासासाठी कार्यरत होते.
महत्त्वाच्या पदांचा कार्यकाळ
- आंध्र विद्यापीठ आणि काशी हिंदू विद्यापीठाचे उपकुलपती
- भारताचे उपराष्ट्रपती (१९५२-१९६२)
- भारताचे राष्ट्रपती (१९६२-१९६७)
- ऑक्सफर्ड विद्यापीठातील स्पाल्डिंग प्राध्यापक
पुरस्कार आणि सन्मान
१९५४ साली भारत सरकारने त्यांना भारतरत्न या सर्वोच्च नागरी पुरस्काराने गौरविले. याशिवाय, त्यांना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अनेक पुरस्कार आणि सन्मान मिळाले. शिक्षण आणि तत्त्वज्ञानातील त्यांचे योगदान जगभरात ओळखले जाते.
त्यांचा वारसा
डॉ. राधाकृष्णन यांच्या शैक्षणिक आणि तात्त्विक विचारसरणीने भारतीय समाजात आणि शिक्षण व्यवस्थेत एक महत्त्वपूर्ण बदल घडवून आणला. त्यांच्या विचारांनी अनेक भारतीय तत्त्वज्ञ, शिक्षक आणि राजकारण्यांना प्रेरणा दिली. शिक्षक दिन साजरा करून भारत आजही त्यांच्या स्मृतीला आणि योगदानाला सन्मानित करतो. शिक्षणाच्या महत्त्वावर त्यांनी दिलेला भर आणि शिक्षण प्रणालीत त्यांनी केलेल्या सुधारणा आजही भारतीय शिक्षण व्यवस्थेचे पायाभूत घटक आहेत.