दिवाळी फटाक्यांचा भारतीय इतिहास

दिवाळी फटाक्यांचा इतिहास हा खूप पुरातन आहे, चला जाणून घेऊ या, आपल्या पूर्वजांना कधीपासून फटाके आणि आतिषबाजी माहिती होती ते.

300 BCE:
कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रात saltpeter चा म्हणजे अग्निचौराणचा (potassium nitrate) उल्लेख आहे. 2,300 वर्षांपूर्वी, कौटिल्य यांनी अर्थशास्त्र, व्यवस्थापन, कायद्याचे राज्य आणि अर्थशास्त्र यावर भारताचा भव्य ग्रंथ लिहिला होता.

त्यामध्ये, तो सॉल्टपीटर (अग्निचौराण) बद्दल बोलतो, जो “अग्नी निर्माण करण्यासाठी पावडर” होता. कौटिल्य म्हणाले की सॉल्टपीटरचा वापर धूर तयार करण्यासाठी केला जाऊ शकतो जो युद्धात शत्रूशी लढण्यासाठी वापरला जाऊ शकतो.

600 CE:
दिवाळीच्या १४/१५ व्या दिवशी फटाक्यांची रोषणाई करावी लागते, असे निलमाता पुराणात म्हटले आहे. नीलमता पुराण हा काश्मीरमधील एक प्राचीन ग्रंथ (6वे ते 8वे शतक) आहे, ज्यामध्ये त्याचा इतिहास, भूगोल, धर्म आणि लोककथा यांची माहिती आहे. त्यात म्हटले आहे की मृत पूर्वजांना मार्ग दाखवण्यासाठी कार्तिकाच्या (दिवाळी) 14/15 व्या दिवशी फटाके लावावे लागतात.

700 CE:
एका चिनी मजकुरात भारतीय लोक “जांभळ्या ज्वाला” तयार करतात. 1300 वर्षांपूर्वीचा एक चिनी मजकूर असे सांगते की उत्तर-पश्चिम भारतातील लोकांना सॉल्टपीटरच्या अस्तित्वाची जाणीव होती आणि त्यांनी “जांभळ्या ज्वाला” तयार करण्यासाठी त्याचा वापर केला. हे सूचित करेल की ज्वाला लष्करी ऐवजी सौंदर्याच्या उद्देशाने तयार केल्या गेल्या होत्या, जे आधुनिक फटाक्यांच्या सुरुवातीचे अग्रदूत होते.

1400 इ.स.
इटालियन प्रवासी म्हणतात की विजयनगरचे लोक “फटाके तयार करण्यात मास्टर आहेत”
मधल्या काळात बरेच काही घडले. गनपावडरचा शोध काही शतकांपूर्वी चीनमध्ये लागला होता आणि तो कालांतराने भारतात आला. आणखी विस्तृत फटाके बनवण्यासाठी भारतीयांनी त्वरीत त्याचा अवलंब केला.

या काळात भारताला भेट देणारा इटालियन प्रवासी लुडोविको डी वर्थेमा याने विजयनगर शहर आणि त्यातील हत्तींचे वर्णन करताना असे म्हटले आहे: “पण ते (हत्ती) युद्धास झाले, व तसा रोख धरला तर त्यांना रोखणे अशक्य आहे; त्यांना ताब्यात ठेवण्यासाठी विजयनगर ची लोक फटाके वाजवायचे, ते फटाके बनवण्‍यात माहिर आहेत आणि हत्तीला आगीची खूप भीती आहे.”

1500 CE:
संस्कृत खंड कौतुकचिंतामणी मध्ये फटाके तयार करण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या मिश्रणाचे वर्णन आहे.
आतिशबाजीच्या मिश्रणाचे वर्णन करणार्‍या फटाक्यांच्या निर्मितीच्या सूत्रांचे वर्णन ओरिसातील प्रतिष्ठित शाही लेखक गजपती प्रतापरुद्रदेव (१४९७-१५३९) यांच्या कौतुकचिंतामणी या संस्कृत खंडात केले आहे. खाली मुघल शैलीतील चित्रात दाखवल्याप्रमाणे फटाके दिवाळी साजरी करण्यासाठी वापरले जात होते.

१६०० इ.स.
कृष्णाच्या रुक्मिणीसोबतच्या लग्नाच्या वेळी साहित्यात रॉकेट आणि फुलझाडीचे वर्णन आहे
“रुक्मिणी स्वयंवरा” नावाची संत एकनाथांची सोळाव्या शतकातील लोकप्रिय मराठी कविता रुक्मिणीच्या कृष्णासोबतच्या लग्नाचे वर्णन करते. या कवितेत रॉकेटपासून आधुनिक फुलझाडीच्या समतुल्य फटाक्यांच्या श्रेणीचा उल्लेख आहे.

इ.स. १६६७
औरंगजेबाने फटाक्यांवर बंदी घातली होती!
मुघल सम्राट औरंगजेब मात्र फटाक्यांचा चाहता नव्हता. 9 एप्रिल 1667 रोजीच्या फर्मान (शाही हुकुमात) औरंगजेबाने फटाक्यांवर बंदी घातली. फर्मानचे शीर्षक होते “आतिशबाजीवर निर्बंध” आणि फटाके प्रदर्शित करण्यास मनाई असल्याचे म्हटले आहे. त्यात कोणीही “आतिशबाजी” करू नये असा आदेश जोडले आहे.

१८०० इ.स.
दिवाळीत भव्य फटाक्यांची आतषबाजी केली जाते, जसजसे मुघलांचे सामर्थ्य कमी झाले, तसतसे दिवाळीचे उत्सव अधिक भव्य झाले. पेशवाईंची बखर, मराठा इतिहासातील मजकूर, कोटाह (आधुनिक कोटा, राजस्थान) मध्ये दिवाळी साजरी केल्याचा उल्लेख आहे. महादजी सिंधिया म्हणतात: “दिवाळी सण कोटा येथे 4 दिवस साजरा केला जातो, जेव्हा लाखो दिवे प्रज्वलित केले जातात. या 4 दिवसांत कोटाचा राजा त्याच्या राजधानीच्या आवाराबाहेर फटाक्यांचे प्रदर्शन करतो. त्याला म्हणतात … “अतिषबाजीची लंका”.

सध्याच्या काळात

दिवाळी हा भारताचा सर्वात मोठा उत्सव आहे, ज्यामध्ये देशभरातील लोक फटाके फोडतात आणि रॉकेट उडवतात. दिवाळीत नगण्य प्रदूषण होत असल्याचा भक्कम पुरावा असूनही, अनेक राज्ये आता फटाक्यांवर बंदी घालण्यासाठी पावले उचलत आहेत, ज्यामुळे भारताची 2000 वर्षे जुनी परंपरा धोक्यात आली आहे. आपली परंपरा उत्साहाने जपा!

दिवाळी फटाक्यांचा इतिहास हा पुरातन आहे, त्याची गाथा पुढील पिढीपर्यंत नक्की पोहचावा.

#Dewali2023

Note : All images from Google, copyright to respected owners.