मुघलांच्या पतनाची सुरुवात मराठा साम्राज्याच्या उदयाने झाली, याच कारणामुळे औरंगजेबाच्या वेळी शिखरावर पोहोचलेली मुघल सत्ता त्याच्या मृत्यूनंतर पत्त्याप्रमाणे विखुरली. छत्रपती शिवाजी महाराज, संभाजी, साहुजी यांच्यानंतर मराठा साम्राज्यात छत्रपतींच्या ऐवजी सेनापती असलेल्या पेशव्याचे वर्चस्व होते. नाना फडणवीस हे एक असे नाव आहे जे छत्रपती किंवा पेशवे नव्हते, परंतु त्यांनी आपल्या बुद्धिमत्तेने आणि शौर्याने या दोघांनाही बळ देण्यासाठी कोणतीही कसर सोडली नाही.
नाना फडणवीस यांचा जन्म 12 फेब्रुवारी 1742 रोजी झाला, तर 13 मार्च 1800 रोजी त्यांचे निधन झाले.
बाळाजी जनार्दन भानू, जे नंतर नाना फडणवीस म्हणून ओळखले जाऊ लागले – हे चित्पावन ब्राह्मण होते. महात्मा गांधींच्या हत्येनंतर महाराष्ट्रात त्यांच्या समर्थकांकडून मोठ्या प्रमाणात चित्पावन ब्राह्मणांची हत्या करण्यात आली. वीर विनायक दामोदर यांचे भाऊ नारायण सावरकर यांचीही जमावाने हत्या केली. ते स्वातंत्र्यसैनिकही होते. बालाजीचा जन्म सातारा येथे झाला. पेशवे बाळाजी विश्वनाथ भट्ट आणि भानू यांच्या घराण्याचे चांगले संबंध होते.
फडणवीसांचे आजोबा बाळाजी महादजी यांनी मुघलांच्या कटातून पेशव्याचे प्राण वाचवले होते. पेशवे मराठा साम्राज्याचे सर्वेसर्वा बनले तेव्हा फडणवीस त्यांचे खास व्यक्ती बनून सरकारला संभाळू लागले. पेशव्यांनी नाना फडणविसांच्या मुलगे विश्वास राव, माधव राव आणि नारायण राव यांच्या शिक्षणाची व्यवस्था केली होती.
पानिपतच्या तिसऱ्या लढाईत नाना फडणवीस निसटले होते. त्या युद्धात दुर्राणीने मुघल आणि इतर इस्लामी सैन्याच्या जोरावर मराठा साम्राज्याचे मोठे नुकसान केले होते, त्यामुळे त्याचा विजय रथ काही वर्षे थांबला होता. ‘ईस्ट इंडिया कंपनी’च्या वाढत्या प्रभावादरम्यान नाना फडणवीस यांनी आपल्या मुत्सद्देगिरीद्वारे मराठ्यांना पुढे जाण्यास आणि साम्राज्य मजबूत करण्यास मदत केली. त्याने रणनीती आखून इंग्रज, म्हैसूरचा टिपू सुलतान आणि हैदराबादचा निजाम यांचा पराभव केला.
भीमाशंकर मंदिराच्या शिखराच्या उभारणीचे श्रेय नाना फडणवीसांनाच दिले जाते. अहिल्याबाई, तुकोजी आणि माधोजी यांच्या मृत्यूनंतरही नाना फडणवीस यांनी इंग्रजांच्या धमक्यांना तोंड देत मराठ्यांना एकजूट ठेवली. पण, 1800 मध्ये त्याच्या मृत्यूनंतर, मराठ्यांची विभागणी झाली आणि सिंधिया-होळकर आपापसात लढू लागले. पेशव्यांनी सिंधियाला पाठिंबा दिला. पेशव्यांना इंग्रजांशी ‘खोऱ्याचा तह’ करण्यास भाग पाडले.
नाना फडणवीस यांच्याबद्दल असे म्हटले जाते की ते विलक्षण बुद्धिमत्तेचे धनी होते आणि योद्धा नसतानाही त्यांना युद्धकलेची जाण होती. त्याच्या समजुतीमुळे म्हैसूर, हैदराबाद आणि इंग्रजांपासून मराठे वाचले. 1789 मध्ये, त्यांनी महादजी सिंधिया यांना एक पत्र लिहिले आणि सांगितले की काशी विश्वनाथ मंदिराचा जीर्णोद्धार करणे हे हिंदू धर्मासाठी एक योग्य कार्य असेल. या कायद्याने हिंदूंच्या मनात त्यावेळच्या मराठा सरकारमधील लोकांची नावेच छापली जातील असे नव्हे, तर राज्याचा फायदा होऊन राज्याची प्रतिष्ठाही वाढेल, असा त्यांचा विश्वास होता.
हा तो काळ होता जेव्हा मुघल सम्राट शाह आलम याला मराठ्यांनी गोहत्या बंदीचा आदेश जारी केला होता. नाना फडणवीस यांची वयाच्या अवघ्या १६ व्या वर्षी सदाशिव राव यांचे सचिव म्हणून नियुक्ती झाली. अहमदशहा अब्दालीविरुद्धच्या पानिपतच्या लढाईत त्यांनी भाग घेतला. या लढाईनंतर मराठा सैन्याला पळून जावे लागले. या संपूर्ण प्रकरणामध्ये नाना फडणवीस यांच्या आई आणि पत्नी दु:खी झाल्या. त्यांच्यावर संकटांचा डोंगर कोसळला आणि ते जगापासून अलिप्त राहू लागले.
पण, या काळात त्यांनी समर्थ गुरु रामदासांच्या ‘दासबोध’ या ग्रंथाचा अभ्यास केला आणि त्यांचे मत बदलले. त्यानंतर त्यांनी महाराष्ट्रासाठी काहीतरी करायचे ठरवले. ते मराठा साम्राज्याचे पंतप्रधान झाल्यानंतर इंग्रजांना दोनदा तोंड द्यावे लागले. त्यांनी सुमारे 40 वर्षे मराठा मुत्सद्देगिरीची धुरा सांभाळली. त्या काळात महाराष्ट्रातील अनेक जमीनदार देशद्रोही झाले होते, पण नाना फडणवीस यांनी हयात असताना गद्दारांना वचकून ठेवले.
पेशवे नाना साहेब (बालाजी) पानिपतच्या पराभवाच्या दुःखात मरण पावले, त्यानंतर त्यांचा 16-17 वर्षांचा मुलगा माधवराव पेशवा बनला. त्यांनी नाना फडणवीस यांच्या मार्गदर्शनाखाली मराठा वर्चस्व पुन्हा प्रस्थापित केले आणि गमावलेली प्रतिष्ठा परत मिळवून दिली. तरुण वयात माधवरावांच्या मृत्यूनंतर त्यांचा मुलगा नारायण राव याने राज्याची सूत्रे हाती घेतली. पण, तो तेवढाच पात्र असल्याचे सिद्ध झाले नाही. दुसरीकडे पेशवे नानांचे भाऊही लॉबिंगमध्ये मग्न होते.
राघोबाने नारायणरावांना मारले, पण नाना फडणवीसांनी खुनीला पेशवा बनवले नाही. त्यांनी ‘अष्ट प्रधान’ सदस्यांच्या मदतीने नारायण रावांचा मुलगा सवाई माधोराव याला पेशवा बनवले . मराठा गुप्तचर विभाग मजबूत करण्यासाठीही नाना फडणवीस ओळखले जातात. त्यांचा गुप्तचर विभाग इतका मजबूत होता की, देशात कुठेही कोणतीही महत्त्वाची घटना घडली की, त्याची संपूर्ण माहिती वेगवेगळ्या माध्यमातून नाना फडणवीस यांच्यापर्यंत पोहोचत असे.
मग ते त्याच्या अभ्यासाच्या खोलीत बसायचे आणि पुढे काय करायचं आणि काय नाही याचा विचार करायचे . त्यांनी महादजी सिंधिया यांना अनेकदा सांगितले होते की, जर इंग्रजांना सूट दिली तर ते संपूर्ण देशाला गुलाम बनवतील. इंग्रजांनी नाना फडणवीसांना मार्गातून दूर करण्याचा अनेकवेळा प्रयत्न केला, पण यश आले नाही. याउलट नाना फडणवीसांनी निजाम आणि भोंसले यांना इंग्रजांच्या विरोधात उभे केले. राज्याचे खरे शत्रू कोण आणि कोण नाही हे चांगले जाणणारे ते दूरदर्शी नेते होते.