भारतीय अंतरिक्ष कार्यक्रमाची जगभरात ओळख करून देणारे, त्यांचे जनक आणि विज्ञानाच्या क्षेत्रात भारताचे नाव उंचावणारे पद्मविभूषण डॉ. विक्रम अंबालाल साराभाई हे एक महान वैज्ञानिक, द्रष्टा आणि समाजसेवक होते. त्यांचे कार्य आणि त्याग भारतीय विज्ञानाच्या इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिले गेले आहे. त्यांची दूरदृष्टी, समर्पण आणि अथक प्रयत्नांमुळे भारत आज अंतरिक्ष क्षेत्रात जगातील अग्रगण्य देशांपैकी एक आहे.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
डॉ. विक्रम साराभाई यांचा जन्म 12 ऑगस्ट 1919 रोजी अहमदाबाद, गुजरात येथे एका समृद्ध आणि सुसंस्कृत परिवारात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव अंबालाल साराभाई होते, जे एक प्रसिद्ध उद्योगपती होते, आणि आईचे नाव सरला देवी होते. साराभाई परिवार आपल्या समाजसेवेच्या कार्यासाठी ओळखला जात होता, आणि त्यांच्या घरात अनेक स्वातंत्र्यसैनिक, साहित्यिक आणि वैज्ञानिकांचे आगमन होत असे.
विक्रम यांनी प्रारंभिक शिक्षण आपल्या गृहशहरातच घेतले. नंतर त्यांनी केंब्रिज विद्यापीठातील सेंट जॉन्स कॉलेजमधून भौतिकशास्त्रात बीए घेतले. दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात त्यांनी भारतात परत येऊन भारतीय विज्ञान संस्थेत (IISc) बेंगळुरूमध्ये सी.व्ही. रमण यांच्या मार्गदर्शनाखाली संशोधन केले. युद्धानंतर त्यांनी केंब्रिजमध्ये परत जाऊन “कॉसमिक रेज़” या विषयावर पीएचडी पूर्ण केली.
विज्ञान आणि संशोधनातील योगदान
डॉ. साराभाई यांनी भारतात वैज्ञानिक संशोधनाची पार्श्वभूमी घडवण्यासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. त्यांनी 1947 मध्ये अहमदाबादमध्ये फिजिकल रिसर्च लॅबोरेटरी (PRL) ची स्थापना केली, जी आजही भारतातील अग्रगण्य संशोधन संस्थांपैकी एक आहे. त्यांच्या नेतृत्वाखाली, PRL ने कॉसमिक रेज़, खगोलशास्त्र, आणि वातावरणातील संशोधनात मोठी प्रगती केली.
अंतरिक्ष कार्यक्रमाची स्थापना
भारतातील अंतरिक्ष कार्यक्रमाची सुरुवात करण्यासाठी डॉ. साराभाई यांनी अथक प्रयत्न केले. त्यांची दूरदृष्टी होती की अंतरिक्ष तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून भारताच्या विकासाला गती दिली जाऊ शकते. त्यांनी 1962 मध्ये “इंडियन नॅशनल कमिटी फॉर स्पेस रिसर्च” (INCOSPAR) ची स्थापना केली, ज्याचे पुढे 1969 मध्ये “इंडियन स्पेस रिसर्च ऑर्गनायझेशन” (ISRO) मध्ये रूपांतर झाले.
त्यांच्या नेतृत्वाखाली, भारताने 21 नोव्हेंबर 1963 रोजी थुंबा येथून पहिले रॉकेट प्रक्षेपित केले. हे रॉकेट नाईक-अ‍ॅपाचे होते, जे अमेरिकेकडून मिळाले होते. या छोट्याशा सुरुवातीपासून, भारत आज स्वतःचे उपग्रह, प्रक्षेपण यान आणि अंतरिक्ष मोहिमा यशस्वीपणे चालवत आहे.
दूरदृष्टी आणि सामाजिक उपयोग
डॉ. साराभाई यांनी नेहमीच विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचे सामाजिक उपयोगावर भर दिला. त्यांचे मत होते की अंतरिक्ष तंत्रज्ञानाचा उपयोग शिक्षण, दळणवळण, हवामान अंदाज आणि कृषी यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये केला जाऊ शकतो. त्यांनी सेटेलाइट इन्स्ट्रक्शनल टेलीव्हिजन एक्सपेरिमेंट (SITE) च्या माध्यमातून ग्रामीण भागातील शिक्षण सुधारण्यासाठी उपग्रहांचा उपयोग केला.
इतर संस्थांची स्थापना
अंतरिक्ष क्षेत्राव्यतिरिक्त, डॉ. साराभाई यांनी भारतातील विविध विज्ञान आणि शिक्षण संस्थांची स्थापना केली. त्यांनी अहमदाबाद मॅनेजमेंट असोसिएशन (AMA), इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट अहमदाबाद (IIMA), आणि डॉ. विक्रम साराभाई कम्युनिटी सायन्स सेंटर (VASCSC) यांसारख्या संस्थांची स्थापना केली. त्यांच्या या संस्थांमुळे भारतातील व्यवस्थापन, विज्ञान शिक्षण आणि समाजसेवेच्या क्षेत्रात मोठी प्रगती झाली.
पुरस्कार आणि सन्मान
डॉ. विक्रम साराभाई यांच्या योगदानाची दखल घेऊन, त्यांना अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले. त्यांना 1966 मध्ये पद्मभूषण आणि 1972 मध्ये मरणोत्तर पद्मविभूषण पुरस्कार देण्यात आला. त्यांच्या सन्मानार्थ, इसरोचे मुख्यालय बेंगळुरूमध्ये “विक्रम साराभाई स्पेस सेंटर” म्हणून ओळखले जाते.
मृत्यू आणि वारसा
30 डिसेंबर 1971 रोजी, केरळमधील कोवलम येथे हृदयविकाराच्या झटक्याने त्यांचे निधन झाले. त्यांच्या अकाली मृत्यूमुळे भारतीय विज्ञान आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रात एक मोठी पोकळी निर्माण झाली. परंतु त्यांची दूरदृष्टी आणि कार्य आजही इसरो आणि भारताच्या अंतरिक्ष कार्यक्रमात जिवंत आहेत.
2019 मध्ये, इसरोने चांद्रयान-2 मोहिमेत उतरत्या यानाचे नाव “विक्रम लँडर” ठेवून त्यांना श्रद्धांजली अर्पण केली. त्यांच्या या योगदानामुळे भारत आज मंगळयान, चांद्रयान आणि इतर अनेक अंतरिक्ष मोहिमांमध्ये यशस्वीपणे सहभागी झाला आहे.
निष्कर्ष
डॉ. विक्रम साराभाई हे केवळ वैज्ञानिक नव्हे तर एक द्रष्टा, समाजसेवक आणि शिक्षणतज्ज्ञ होते. त्यांच्या अथक प्रयत्नांमुळे भारत आज अंतरिक्ष क्षेत्रात जगातील अग्रगण्य देशांपैकी एक आहे. त्यांची दूरदृष्टी, समर्पण आणि कार्य येणाऱ्या पिढ्यांसाठी प्रेरणादायी आहेत. भारतीय विज्ञानाच्या इतिहासात त्यांचे नाव सदैव आदराने घेतले जाईल.