मराठवाडा मुक्तिसंग्राम

मराठवाडा मुक्तिसंग्राम हा भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील एक महत्त्वपूर्ण अध्याय आहे. हा संग्राम मराठवाडा प्रदेशाला हैदराबादच्या निजाम राजवटीतून मुक्त करण्यासाठी लढला गेला. १७ सप्टेंबर १९४८ रोजी भारतीय सैन्याने निजामाची सत्ता उलथवून टाकली आणि मराठवाडा भारताचा भाग बनला. या लेखात मराठवाड्याचा इतिहास, मुक्तिसंग्रामाचा इतिहास, मराठवाड्याला हे नाव का पडले आणि १७ सप्टेंबर रोजी काय साजरा केला जातो याबद्दल सविस्तर चर्चा केली आहे.

मराठवाड्याचा इतिहास काय आहे?

मराठवाडा हा महाराष्ट्र राज्यातील एक प्रमुख भौगोलिक प्रदेश आहे. गोदावरी नदीच्या खोऱ्यात आणि त्याच्या आसपास वसलेला हा भाग छत्रपती संभाजीनगर (पूर्वीचे औरंगाबाद) शहराला मुख्यालय म्हणून ओळखला जातो. यात आठ जिल्ह्यांचा समावेश आहे: छत्रपती संभाजीनगर, बीड, परभणी, नांदेड, धाराशिव (पूर्वीचे उस्मानाबाद), लातूर, जालना आणि हिंगोली. महाराष्ट्राच्या एकूण लोकसंख्येच्या सुमारे १६.८४ टक्के लोकसंख्या या प्रदेशात राहते।

मराठवाड्याचा इतिहास प्राचीन काळापासूनचा आहे. प्राचीन काळात हा भाग मौर्य साम्राज्य, सातवाहन राजवंश यांचा भाग होता. नंतर राष्ट्रीयकूट, चालुक्य आणि यादव राजवंशांनी यावर राज्य केले. इ.स. १२९४ मध्ये दिल्ली सुलतान अल्लाउद्दीन खिलजीने देवगिरीवर (आताचा दौलताबाद) आक्रमण करून या भागात इस्लामी राजवट सुरू केली. त्यानंतर बहमनी सल्तनत, दिल्ली सल्तनत आणि मुगल साम्राज्याने यावर राज्य केले।

१७२४ मध्ये आसफ जाह प्रथम याने दिल्लीच्या मुगल बादशहाकडून दख्खनचा सुभेदार म्हणून स्वतंत्र राज्य स्थापन केले आणि हैदराबाद संस्थानाची सुरुवात झाली. त्यानंतर निजाम राजवटीखाली मराठवाडा आला. या काळात मराठवाड्यातील जनता मुख्यतः मराठी भाषिक होती, पण निजामाची राज्यव्यवस्था उर्दू आणि फारसी भाषेवर आधारित होती. निजाम राजवटीत धार्मिक आणि सामाजिक दडपशाही होती, विशेषतः हिंदू आणि इतर अल्पसंख्याकांवर. ब्रिटिश राजवटीत हैदराबाद हे एक संस्थान होते, ज्यात मराठवाडा, तेलंगणा आणि कर्नाटकातील काही भाग समाविष्ट होते।

१९४७ मध्ये भारत स्वतंत्र झाल्यानंतरही हैदराबाद संस्थान स्वतंत्र राहिले. निजाम मीर उस्मान अली खान याने भारतात विलीनीकरण करण्यास नकार दिला आणि पाकिस्तानशी जवळीक साधण्याचा प्रयत्न केला. यामुळे मराठवाड्यातील जनतेला स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी संघर्ष करावा लागला. १९६० मध्ये भाषावार प्रांतरचनेत मराठवाडा महाराष्ट्र राज्याचा भाग बनला।

मराठवाडा मुक्ती संग्रामाचा इतिहास काय आहे?

मराठवाडा मुक्तिसंग्राम हा हैदराबाद संस्थानाला भारतीय संघराज्यात विलीन करण्यासाठीचा लढा होता. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र झाला, पण हैदराबादचे निजाम मीर उस्मान अली खान याने संस्थान स्वतंत्र ठेवण्याचा निर्णय घेतला. त्याला पाकिस्तानशी मैत्री करायची होती. निजामाच्या राजवटीत रझाकार नावाची दहशतवादी संघटना सक्रिय होती, जी कासीम रझवीच्या नेतृत्वाखाली हिंदू आणि इतर गैर-मुस्लिमांवर अत्याचार करत असे. गावे जाळणे, लुटमार, हत्या आणि जबरदस्ती धर्मांतर यासारखे प्रकार सर्रास घडत होते।

या दडपशाहीविरोधात मराठवाड्यातील जनतेने संघर्ष सुरू केला. स्वामी रामानंद तीर्थ, गोविंदभाई श्रॉफ, पी. व्ही. नरसिंह राव, बाबासाहेब परांजपे यांसारख्या नेत्यांनी नेतृत्व केले. हैदराबाद स्टेट काँग्रेस आणि आर्य समाज यांसारख्या संघटनांनी आंदोलने चालवली. अनेक ठिकाणी सत्याग्रह, निदर्शने आणि भूमिगत संघर्ष झाले. या संग्रामात अनेक हुतात्मे झाले, ज्यात शेतकरी, विद्यार्थी आणि सामान्य जनता समाविष्ट होती।

भारतीय सरकारने निजामाशी चर्चा केली, पण ती अयशस्वी ठरली. अखेर सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या नेतृत्वाखाली १३ सप्टेंबर १९४८ रोजी ‘ऑपरेशन पोलो’ (पोलिस कारवाई) सुरू झाली. भारतीय सैन्याने हैदराबादवर आक्रमण केले. केवळ पाच दिवसांत, म्हणजे १७ सप्टेंबर १९४८ रोजी निजामाने शरणागती पत्करली. हैदराबादचे सेनाप्रमुख जनरल अल एद्रूस यांनी आत्मसमर्पण केले. या विजयानंतर मराठवाडा भारताचा भाग बनला।

या संग्रामात महिलांनीही महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. हा लढा केवळ सैनिकी नव्हता, तर जनतेच्या जुलमी सत्तेविरुद्धचा विद्रोह होता. मुक्तीनंतर मराठवाड्यात शांतता प्रस्थापित झाली आणि विकासाची प्रक्रिया सुरू झाली।

मराठवाड्याला मराठवाडा का म्हणतात?

मराठवाडा हे नाव ‘मराठा’ आणि ‘वाडा’ (रहिवास किंवा भूमी) या शब्दांपासून बनले आहे, म्हणजे ‘मराठ्यांची भूमी’. हा प्रदेश प्राचीन काळापासून मराठी भाषा आणि संस्कृतीचा केंद्रबिंदू आहे. गोदावरी खोऱ्यातील लोक महाराष्ट्री प्राकृत बोलत असत, जी मराठीची पूर्वज आहे।

जरी मुगल आणि निजाम राजवटीखाली चारशे वर्षांपेक्षा जास्त काळ असूनही, या भागातील बहुसंख्य लोक मराठी बोलणारे आणि मराठा संस्कृतीचे होते. निजाम राजवटीत हा भाग ‘हैदराबाद दख्खन’ म्हणून ओळखला जात असे, पण स्वातंत्र्यलढ्यात मराठी अस्मितेला जोर देण्यासाठी ‘मराठवाडा’ हे नाव लोकप्रिय झाले. हे नाव मुक्तिसंग्रामाच्या काळातच प्रचारात आले, ज्यात मराठवाड्यातील जनतेने आपली मराठी ओळख जपली।

मराठवाड्यात संत ज्ञानेश्वर, एकनाथ, रामदास यांसारख्या संतांची भूमी आहे, जी मराठी साहित्य आणि भक्ती परंपरेची जन्मभूमी आहे. म्हणूनच, परकीय राजवटी असूनही ‘मोगलवाडा’ किंवा ‘निजामवाडा’ नव्हे तर ‘मराठवाडा’ हे नाव टिकले।

१७ सप्टेंबर रोजी काय साजरा केला जातो?

१७ सप्टेंबर रोजी मराठवाडा मुक्तिसंग्राम दिन साजरा केला जातो. हा दिवस मराठवाड्याच्या निजाम राजवटीतून मुक्तीचा आणि भारतात विलीनीकरणाचा स्मृतीदिन आहे. या दिवशी १९४८ मध्ये निजामाने शरणागती पत्करली आणि मराठवाडा स्वतंत्र भारताचा भाग बनला।

महाराष्ट्र सरकारतर्फे हा दिवस राजकीय उत्सव म्हणून साजरा केला जातो. शाळा, महाविद्यालये, सरकारी कार्यालयांत कार्यक्रम आयोजित केले जातात. हुतात्म्यांना अभिवादन केले जाते, भाषणे होतात आणि मुक्तिसंग्रामाच्या इतिहासावर चर्चा होते. हा दिवस मराठवाड्यातील जनतेसाठी अस्मितेचा आणि स्वातंत्र्याचा प्रतीक आहे. अनेक ठिकाणी ध्वजारोहण, सांस्कृतिक कार्यक्रम आणि व्याख्याने आयोजित केली जातात।

हा दिवस केवळ ऐतिहासिक घटनेची आठवण नाही, तर मराठवाड्यातील विकास आणि एकतेचा संदेश देतो. आजही मराठवाड्यातील लोक या दिवशी हुतात्म्यांना श्रद्धांजली वाहतात आणि भविष्यातील आव्हानांवर चर्चा करतात।

मराठवाडा मुक्तिसंग्राम हा धैर्य आणि एकतेचा प्रेरणादायी इतिहास आहे. आज मराठवाडा महाराष्ट्राचा अभिन्न भाग आहे, पण त्याच्या मुक्तीसाठी दिलेल्या बलिदानाची आठवण कायम राहते।