पतंजलींचे योगसूत्र हे योगशास्त्राच्या क्षेत्रातील एक महत्त्वपूर्ण ग्रंथ आहे. हे सूत्र मन, शरीर, आणि आत्मा यांचे संतुलन साधण्याचे तत्त्वज्ञान सांगते. योगसूत्रांचे चार पाद किंवा भाग आहेत: समाधिपाद, साधनपाद, विभूतीपाद, आणि कैवल्यपाद. प्रत्येक भागात योगाच्या विविध अंगांची चर्चा केली आहे.
योगसूत्रे लिहिणारे महर्षी पतंजली हे योगशास्त्राचे आद्य प्रवर्तक मानले जातात. त्यांच्या योगसूत्रांनी योगाच्या शास्त्रीय दृष्टीकोनाला मूर्त रूप दिले. योगसूत्रांची रचना इ.स.पूर्व 200 ते 400 च्या दरम्यान झाली असावी, असे मानले जाते. या ग्रंथात 196 सूत्रे आहेत, ज्यात योगाचे तत्त्वज्ञान, साधना, आणि फळ यांचा सखोल अभ्यास केला आहे.
1. समाधिपाद
समाधिपाद हा योगसूत्राचा पहिला भाग आहे, ज्यात योगाचे मूलभूत तत्त्वज्ञान स्पष्ट केले आहे. या भागात मनाचे स्वरूप, त्याची स्थिती, आणि समाधीच्या मार्गाची माहिती दिली आहे.
1.1 योगाचे स्वरूप
योगसूत्राचा सर्वात प्रसिद्ध सूत्र म्हणजे:
“योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः”
(योग म्हणजे चित्ताच्या वृत्तींना निरोध करणे.)
हे सूत्र स्पष्ट करते की योग म्हणजे मनाच्या वृत्तींना थांबवणे. मनाच्या चंचलतेला थांबवून स्थिरता प्राप्त करणे हे योगाचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.
1.2 चित्तवृत्ती
चित्तवृत्तींमध्ये पाच प्रकारच्या स्थिती असतात:
- प्रमाण: प्रत्यक्ष, अनुमान, आणि आगम या तीन प्रकारे मिळणारे ज्ञान.
- विपर्यय: चुकीच्या ज्ञानामुळे उत्पन्न होणारी वृत्ती.
- विकल्प: शब्द आणि अर्थ यांच्या कल्पनांनी निर्मित वृत्ती.
- निद्रा: निद्रेत असताना चित्ताची अवस्था.
- स्मृती: अनुभवांच्या स्मरणामुळे उत्पन्न होणारी वृत्ती.
1.3 समाधीचे प्रकार
समाधिपादात समाधीचे दोन प्रकार सांगितले आहेत:
- संप्रज्ञात समाधी: या समाधीत साधकाला वस्तूचे ज्ञान असते. ध्यानाच्या विषयावर ध्यान एकाग्र करून त्याचा अभ्यास करणे हे याचे लक्षण आहे.
- असम्प्रज्ञात समाधी: या समाधीत साधकाला कोणत्याही वस्तूचे ज्ञान नसते. चित्ताच्या वृत्तींना थांबवून परमात्म्याशी एकरूप होणे हे याचे लक्षण आहे.
2. साधनपाद
साधनपादात योगाची साधना कशी करावी हे सांगितले आहे. यात आठ अंगे सांगितली आहेत, ज्यांना अष्टांग योग म्हणतात. अष्टांग योगाच्या साहाय्याने साधक योगाचे पूर्ण फळ प्राप्त करू शकतो.
2.1 यम
यम म्हणजे सामाजिक आचरणाचे नियम. हे पाच आहेत:
- अहिंसा: सर्व प्राण्यांच्या प्रति दया आणि प्रेमभाव.
- सत्य: सत्य बोलणे आणि त्याचे आचरण करणे.
- अस्तेय: चोरी न करणे आणि परधनाचे लोभ न करणे.
- ब्रह्मचर्य: संयमित जीवन जगणे.
- अपरिग्रह: अनावश्यक वस्तूंचा संग्रह न करणे.
2.2 नियम
नियम म्हणजे वैयक्तिक आचरणाचे नियम. हे पाच आहेत:
- शौच: शरीर आणि मनाची स्वच्छता.
- संतोष: जे आहे त्यात समाधान मानणे.
- तप: कठोर साधना आणि आत्मसंयम.
- स्वाध्याय: वेद आणि शास्त्रांचे अध्ययन.
- ईश्वरप्रणिधान: ईश्वरावर पूर्ण विश्वास ठेवून त्याच्या शरण जाणे.
2.3 आसन
आसन म्हणजे शरीराची स्थिर आणि सुखदायक अवस्था. आसन साधनेमुळे शरीर आणि मन स्थिर आणि शांत होते. योगसूत्रात म्हटले आहे की आसन स्थिर आणि सुखदायक असावे.
2.4 प्राणायाम
प्राणायाम म्हणजे श्वासोच्छवासावर नियंत्रण ठेवणे. प्राणायामामुळे प्राणशक्ती वाढते आणि मन एकाग्र होते.
2.5 प्रत्याहार
प्रत्याहार म्हणजे इंद्रियांचे मनावर नियंत्रण ठेवणे. इंद्रियांच्या विषयांकडून मनाची निवृत्ती म्हणजे प्रत्याहार.
2.6 ध्यान
ध्यान म्हणजे मनाच्या एका विशिष्ट विषयावर एकाग्र करणे. ध्यानामुळे मनाची स्थिरता आणि शांती प्राप्त होते.
2.7 धारणा
धारणा म्हणजे मनाला एका विषयावर स्थिर ठेवणे. धारणेच्या साहाय्याने साधक ध्यानाच्या मार्गावर पुढे जातो.
2.8 समाधी
समाधी म्हणजे चित्ताची वृत्ती थांबवून आत्म्याशी एकरूप होणे. समाधीच्या अवस्थेत साधकाला आत्मज्ञान प्राप्त होते.
3. विभूतीपाद
विभूतीपादात योगाच्या साधनेमुळे साधकाला प्राप्त होणाऱ्या सिद्धींची माहिती दिली आहे. या सिद्धींमुळे साधकाला विविध शक्ती आणि क्षमतांचा लाभ होतो.
3.1 सिद्धींचे प्रकार
सिद्धी या साधकाच्या साधनेच्या उंचीवर अवलंबून असतात. काही प्रमुख सिद्धी आहेत:
- अणिमा: शरीराचे सूक्ष्म रूप धारण करणे.
- महिमा: शरीराचे विशाल रूप धारण करणे.
- लघिमा: शरीराचे हलके रूप धारण करणे.
- गर्भा: दुसऱ्यांच्या मनाचे विचार जाणणे.
3.2 साधनेमुळे प्राप्त होणाऱ्या शक्ती
योगाच्या साधनेमुळे साधकाला अनेक शक्ती प्राप्त होतात, जसे की:
- प्रकृतिविजय: नैसर्गिक शक्तींवर विजय प्राप्त करणे.
- ज्योतिषशास्त्र: खगोलशास्त्राचे ज्ञान प्राप्त करणे.
- कायाकल्प: शरीराचे रूपांतर करणे.
4. कैवल्यपाद
कैवल्यपादात योगाच्या अंतिम उद्दिष्टाचे वर्णन केले आहे, जे आत्मज्ञान आणि मोक्ष प्राप्त करण्याचे आहे.
4.1 मोक्ष
मोक्ष म्हणजे जन्म-मृत्यूच्या चक्रातून मुक्त होणे. मोक्ष प्राप्त करून साधकाला शाश्वत आनंद आणि शांती मिळते.
4.2 आत्मज्ञान
आत्मज्ञान म्हणजे आत्म्याचे खरे स्वरूप जाणून घेणे. आत्मज्ञानामुळे साधकाला परम सत्याची अनुभूती होते.
4.3 कैवल्य
कैवल्य म्हणजे एकाकीपणाची अवस्था, जिथे साधकाला आत्मा आणि परमात्मा यांच्या एकरूपतेची अनुभूती होते.
निष्कर्ष
पतंजलींच्या योगसूत्रांनी मानवजातीला जीवनाचे एक अनमोल तत्त्वज्ञान दिले आहे. योगसूत्रांच्या साहाय्याने व्यक्ती शरीर, मन, आणि आत्म्याचे संतुलन साधू शकतो आणि जीवनात शांती आणि समाधान प्राप्त करू शकतो.
योगसूत्रांचे अभ्यास करून, त्यातील तत्त्वज्ञान आणि साधनांचा अवलंब केल्यास व्यक्ती आपल्या जीवनात सकारात्मक परिवर्तन घडवू शकतो. या ग्रंथाने योगाचे शास्त्रीय स्वरूप मांडले आहे आणि त्याचे प्रभावीपण सिद्ध केले आहे.
पतंजलींच्या योगसूत्रांचा अभ्यास आजही जागतिक स्तरावर होत आहे आणि हे ग्रंथ योगप्रेमींना मार्गदर्शन करत आहेत. या ग्रंथांच्या तत्त्वज्ञानाने मानवजातीला सन्मार्गावर नेण्याचे काम केले आहे, आणि हे तत्त्वज्ञान चिरंतन कालासाठी उपयुक्त राहील.
संदर्भ
- पतंजली योगसूत्र – विकिपीडिया
- योगसूत्रांचे भाष्य – स्वामी विवेकानंद
- योग: तत्त्वज्ञान आणि साधना – स्वामी सत्यानंद सरस्वती
- पतंजली योगसूत्रांवरील भाष्य – बी.के.एस. अय्यंगार