प्राचीन भारतीय महिला तत्त्वज्ञ

१. गार्गी वाचक्नवी: विश्वाच्या गाभ्याचा शोध घेणारी तत्त्वज्ञ

या चर्चेत तिचे प्रश्न असे होते:

• “याज्ञवल्क्य, जर सर्व काही पाण्यात विणले गेले असेल, तर पाणी कशात विणले गेले आहे?”
• याज्ञवल्क्य: “हवेत, गार्गी.”
• गार्गी: “मग हवा कशात विणली गेली आहे?”
• याज्ञवल्क्य: “आकाशात, गार्गी.”
• गार्गी: “आणि आकाश कशात विणले गेले आहे?”
  याज्ञवल्क्यांनी उत्तर दिले, “देवांच्या जगात.” गार्गी थांबली नाही; तिने पुढे विचारले, “मग देवांचे जग कशात विणले गेले आहे?” यावर याज्ञवल्क्यांनी ‘अक्षर ब्रह्म’ (अविनाशी सत्य) हे अंतिम उत्तर दिले आणि तिला सावध केले, “गार्गी, अति प्रश्न विचारू नकोस, नाहीतर तुझी बुद्धी भ्रमित होईल.” गार्गीने त्यांचे प्रभुत्व मान्य केले आणि सभेतील विद्वानांना सांगितले, “याज्ञवल्क्यांना कोणीही हरवू शकत नाही.”

२. मैत्रेयी: आत्म्याच्या शाश्वततेची संन्यासिनी

• “मैत्रेयी, कोणतीही वस्तू स्वतःसाठी प्रिय नसते, तर ती आत्म्यासाठी प्रिय असते.”
• “आत्मा हाच सर्वांचा आधार आहे; जो आत्म्याला जाणतो, तोच खरे अमर होतो.”

३. लोपामुद्रा: जीवन आणि अध्यात्माचा समन्वय

• “अहं तपसा संनादति, अगस्त्यः मां संनादति च” (मी तपाने संनादते, आणि अगस्त्य माझ्यासोबत संनादतात).
  हा संनाद म्हणजे जीवनातील सुख आणि तपश्चर्या यांचा मेळ दर्शवतो.

४. घोषा: प्रार्थना आणि काव्याची संन्यासिनी

• “हे अश्विनी, मला रोगमुक्त करा, माझे सौंदर्य परत द्या.”
  तिच्या सूक्तात असे वर्णन आहे: “अश्विनी मला नवीन त्वचा देतात, माझे जीवन तेजाने भरतात.”
  या सूक्तातून तिचे जीवनाबद्दलचे तत्त्वज्ञान दिसते – आरोग्य आणि अध्यात्म यांचा समन्वय.

५. सुलभा: जैन तत्त्वज्ञानाची संन्यासिनी

• “तुम्ही राजा आहात की आत्मा? जर आत्मा, तर राज्याची गरज काय?”
• जनक: “मी आत्मा आहे, पण शरीरातून राज्य चालवतो.”
• सुलभा: “मग तुम्ही बंधनात आहात; खरा आत्मा मुक्त असतो.”
  
  या संवादातून तिचे कर्म आणि मोक्ष यांवरील तत्त्वज्ञान स्पष्ट होते.

प्राचीन भारतीय महिला तत्त्वज्ञांचे योगदान