धर्मवीर छत्रपती संभाजी महाराज हे नाव प्रत्येक हिंदू त्यांच्या शौर्य, तेज, शौर्य आणि त्यांनी हिंदु धर्माच्या रक्षणासाठी दिलेल्या परम त्यागासाठी अत्यंत अभिमानाने घेतो. ३३३ वर्षांपूर्वी इस्लामिक जुलमी औरंगजेबाने संभाजी महाराजांना महिनाभराच्या भयंकर अत्याचारानंतर ठार केले तेव्हा हिंदवी स्वराज्याने आपला दुसरा छत्रपती गमावला.

इतिहासकारांनी औरंगजेबाला एक प्रकारचा परोपकारी शासक म्हणून चित्रित करण्याचा प्रयत्न केला आहे, परंतु इस्लामिक आक्रमकांनी हिंदू शासकांवर कसा अत्याचार केला हे सत्य इतिहासाचा एक अध्याय आहे जो कधीही विसरता येणार नाही. मुहम्मद साकी मुस्तिद्द खान यांनी लिहिलेल्या औरंगजेबाच्या अस्सल इस्लामिक चरित्रात, त्यांनी संभाजी महाराजांच्या पकडणे आणि मृत्यूला समर्पित एक अध्याय लिहिला आहे.

“संभाजीला पकडणे आणि फाशी देणे’ हा औरंगजेबाच्या धर्मांध स्वभावाचे आणि हिंदू राजाचा अपमान करण्याची त्याला किती तीव्र इच्छा होती याचे वर्णन करणारा एक अध्याय आहे. इथे या प्रकरणात अगदी सुरुवातीलाच लिहिले आहे की, ” मुस्लिमांच्या कानावर एक बातमी पडली की ते वर्षानुवर्षे वाट पाहत होते, अखेर संभा पकडला गेला”. –मुहम्मद साकी मुस्तिद्द खान

पुढे त्यांनी धर्मवीर संभाजी महाराजांना पकडण्यासाठी पाठवलेल्या सेनापतीचा उल्लेख केला आहे. ते म्हणतात, “शिर्कांनी मुकरब खानला संबाजी महाराज हे त्यांचे प्रिय मित्र कवी कलश यांच्यासह संगमेश्वरला राहत असल्याची माहिती दिली होती. कौटुंबिक कलहातून शिर्के यांनी ही माहिती दिली.”

“मुकरभ खानचा मुलगा इखलास खान हवेलीच्या आत गेला आणि संभाजी महाराज आणि कवी कलश यांना केसांनी ओढले आणि महाराजांचे 25 प्रमुख अनुयायी आणि त्यांच्या पत्नींना कैदी बनवले”, तो पुढे लिहितो.

ही बातमी अकलूजमध्ये राहणाऱ्या बादशहापर्यंत पोहोचली, हे ऐकून त्याने हमदुद्दीन खानला बंदिवानांना (संभाजी महाराज आणि कवी कलश) साखळदंडात बांधून आणण्याचा आदेश दिला. लेखकाने पुढे नमूद केले आहे की “सम्राटाच्या इस्लामवरील भक्तीमुळे संभाजी महाराजांना लाकडी टोपी (गुन्हेगारीचे चिन्ह) घालण्याची आज्ञा दिली आणि छावणीत प्रवेश करताच ढोल वाजवा आणि तुतारी वाजवाव्यात जेणेकरून “मुस्लिम” कदाचित मनापासून आंनदी होतील आणि काफिर (हिंदू) निराश होतील.

संभाजी महाराजांसह कवी कलश या अवतारात संपूर्ण छावणीभोवती फिरवले गेले जेणेकरून तरुण आणि वृद्ध मुस्लिम काफिरांना पकडताना पाहून आनंदित होतील. संभाजी महाराजांना औरंगजेबासमोर आणले असता, त्या जुलमी बादशहाने गालिच्यावर गुडघे टेकून, आकाशाकडे तोंड करून, प्रार्थनेसाठी केली, व संभाजी महाराज ह्यांना पकडले म्हणून ‘देवाचे’ आभार मानले.

धर्मवीर संभाजी महाराज आणि कवी कलश यांना त्याच दिवशी बहादुरगडाच्या अंधारकोठडीत ठेवण्यात आले. संभाजी महाराज आणि कवी कलश एवढे अपमानित होऊन ही, त्यांच्या डोळ्यातली आग विझलेली दिसत नव्हती. संभाजी महाराजांकडून मरहट्ट खजिन्याशी संबंधित माहिती घेण्यासाठी पाठवण्यात आलेल्या रुहिल्ला खानने संभाजी महाराजांनी सांगितले होते की, ”मी मरेल पण हिंदवी स्वराज्याची माहिती या नीच माणसाला कधीच देणार नाही” असा उल्लेख आहे.

शंभूराजे संतापले  पाहून रुहिल्ला खानला आश्चर्य वाटले. तो एक शब्दही बोलला नाही आणि औरंगजेबाकडे गेला. बादशहाने त्याला काय घडले ते सांगण्यास सांगितले, परंतु राजे औरंगजेबाबद्दल जे शब्द बोलले होते तेच उच्चारण्याचे धाडस रुहिल्लाने केले नाही.

औरंगजेबाची मागणी – औरंगजेबाने छत्रपती संभाजी महाराजांला विनंतीची यादी दिली आणि वचन दिले की जर तो स्वीकारला तर त्याचा जीव वाचला जाईल. छत्रपती संभाजी महाराजांचे सर्व किल्ले मुघलांना द्यायचे होते. मराठ्यांमध्ये सामील झालेल्या सर्व मुघलांबद्दल त्यांना प्रश्न विचारण्यात आला. त्याचवेळी त्यांनी मराठ्यांच्या दडलेल्या ऐश्वर्याचे स्थान उघड करावे; अशी स्थितीही कायम ठेवण्यात आली होती. त्यांना इस्लाम धर्म स्वीकारण्यास भाग पाडण्याचा प्रयत्न करण्यात आला.

बंदिवासाच्या दुसऱ्या दिवशी, कवी कलशची जीभ कापली गेली. त्यानंतरच्या काही दिवसांत संभाजी राजांना इस्लामला शरण येण्यास सांगण्यात आले परंतु त्यांनी ते कधीच स्वीकारले नाही. या दोघांचे डोळे फाडले गेले. काफिरांच्या विरोधात करावयाच्या ‘पवित्र ग्रंथा’ने सुचविल्याप्रमाणे त्यांना सर्वात वाईट प्रकारच्या छळांची ओळख करून देण्यात आली. खूप यातना सहन देऊन शेवटी संभाजी महाराज आणि कवी कलश यांना हातपाय कापून  मारण्यात आला. औरंगजेबाला त्याच्या संपूर्ण हयातीत संभाजी महाराजांना  झुकवता आले नाही.

११ मार्च १६८९ रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांचे डोके डेक्कनच्या अनेक प्रमुख शहरांमध्ये फिरवण्यात आले. औरंगजेबाने आपली भीती टिकवून ठेवण्यासाठी आणि हिंदूंच्या आत्म्याला चालना देण्यासाठी हे केले होते. नर्मदेपासून तुंगभद्रापर्यंत प्रत्येक राज्य जिंकणाऱ्या औरंगजेबाने संपूर्ण दक्षिण भारत जिंकण्याचे आपले ध्येय कधीच साध्य केले नाही आणि आयुष्याच्या शेवटच्या २० वर्षात त्याने आपले एक चतुर्थांश सैन्य गमावले.

मराठा स्वराज्याचा छत्रपती मृत झाल्याची बातमी मराठा छावणीत पोहोचली. यामुळे मराठ्यांना आणखी राग आला आणि त्यांनी औरंजजेब कधीही दख्खन जिंकणार नाही याची खात्री करून घेतली, आणि अवितरित  २७ वर्षे धर्मांध औरंगजेबशी मराठ्यांनी लढला दिला  आणि शेवटी  अहमदनगरमध्ये औरंजजेब किड्यासारखा मेला.

आपल्या इतिहासाची पुस्तके या सत्यांवर उधळत असताना, प्रत्येक हिंदूला हा इतिहास आणि त्यांच्या राजाने हिंदू धर्म, मराठा स्वराज्य वाचवण्यासाठी केलेले बलिदान जाणून घेणे आवश्यक आहे आणि धर्माच्या नावावर औरंगजेबाचा धर्मांधपणा देखील लक्षात ठेवावा!

संदर्भ: मसिर-ए-आलमगिरी – साकी मुस्ताद खान
औरंगजेबाचा इतिहास – सर जदुनाथ सरकार

अफजल खान कबरी भोवतीचे अतिक्रमणे पाडले