श्रीमंत थोरले बाजीराव पेशवे

बाजीराव पहिला, श्रीमंत थोरले बाजीराव पेशवे, ज्यांना सामान्यतः बाजीराव बल्लाळ म्हणून ओळखले जाते, ते मराठा साम्राज्याचे सातवे पेशवे होते, त्यांचा जन्म 18 ऑगस्ट 1700 रोजी विसाजी म्हणून झाला आणि 28 एप्रिल 1740 रोजी मरण पावले. पेशवा म्हणून त्याच्या वीस वर्षांच्या कारकिर्दीत त्याने मुघल आणि त्यांचा जामीनदार निजाम जिंकला- दिल्लीची लढाई आणि भोपाळची लढाई यांसारख्या युद्धांमध्ये उल-मुल्क. बाजीरावांच्या कर्तृत्वात दक्षिण भारतात मराठा वर्चस्व प्रस्थापित करणे तसेच उत्तर भारतातील राजकीय सत्ता यांचा समावेश होतो. म्हणून, गुजरात, माळवा, राजपुताना आणि बुंदेलखंडमध्ये मराठा वर्चस्व निर्माण करण्यात तसेच जंजिरा सिद्दी आणि पोर्तुगीजांच्या वर्चस्वापासून कोकण (भारताचा पश्चिम किनारा) वाचवण्यात त्यांचा मोठा हात होता.

श्रीमंत थोरले बाजीराव पेशवे

जन्म आणि बालपण

बाजीरावचा जन्म 18 ऑगस्ट 1700 रोजी ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील बाळाजी विश्वनाथ हे छत्रपती शिवाजी महाराजांचे विश्वासू सहकारी आणि पहिले पेशवे होते. लहानपणापासूनच बाजीराव तलवारबाजी, घोडेस्वारी आणि धनुर्विद्या यांमध्ये कुशल होते. त्यांच्या वडिलांकडून त्यांनी राज्यकारभार आणि युद्धकौशल्याचे शिक्षण घेतले. त्याच्या वडिलांनी त्याला मुत्सद्दी आणि सेनानी म्हणून प्रशिक्षण दिले. ब्राह्मण कुटुंबात जन्मलेल्या, त्यांच्या शालेय शिक्षणात वाचन, लेखन आणि संस्कृत शिकणे समाविष्ट होते, परंतु त्यांनी स्वतःला त्यांच्या पुस्तकांपुरते मर्यादित ठेवले नाही. बाजीरावांनी लवकरात लवकर सैन्यात रस दाखवला आणि वारंवार आपल्या वडिलांसोबत लष्करी मोहिमांमध्ये सामील होत असे.

बाजीराव प्रथम यांचे वैयक्तिक जीवन

चास येथील महादजी कृष्ण जोशी आणि भवानीबाई यांची कन्या काशीबाई (जे एक श्रीमंत व्यापारी कुटुंब होते) या बाजीरावांच्या पहिल्या पत्नी होत्या. बाजीरावांनी आपली पत्नी काशीबाई यांच्यावर नेहमीच प्रेम आणि आदर केला. त्यांचे लग्न आनंदाचे होते. त्यांना चार मुलगे होते, बाळाजी बाजी राव (नानासाहेब म्हणूनही ओळखले जाते), रामचंद्र राव, रघुनाथ राव आणि जनार्दन राव, हे सर्व तरुण मरण पावले. १७४० मध्ये शाहूंनी नानासाहेबांना त्यांच्या वडिलांचे उत्तराधिकारी म्हणून पेशवे म्हणून नियुक्त केले. बाजीरावांनी राजपूत शासक छत्रसाल आणि त्याची मुस्लिम उपपत्नी यांची मुलगी मस्तानीशी विवाह केला. छत्रसालला खूश करण्यासाठी राजकीय कारणांसाठी हे संबंध जुळवले गेले. 1734 मध्ये मस्तानीने कृष्ण राव या मुलाला जन्म दिला. कारण त्याची आई मुस्लिम होती, हिंदू पुजाऱ्यांनी त्याच्यासाठी उपनयन विधी करण्यास नकार दिला आणि तो समशेर बहादूर म्हणून ओळखला जाऊ लागला.

१७४० मध्ये बाजीराव आणि मस्तानी यांच्या मृत्यूनंतर काशीबाईंनी समशेर बहादूर या सहा वर्षाच्या मुलाला दत्तक घेतले. शमशेरला बांदा आणि काल्पीवरील त्याच्या वडिलांच्या राजवटीचा वाटा देण्यात आला. 1761 मध्ये मराठे आणि अफगाण यांच्यातील पानिपतच्या तिसऱ्या लढाईत , तो आणि त्याचे सैन्य पेशव्यांसोबत लढले. लढाईत जखमी झाल्यानंतर काही दिवसांनी शमशेरचा डीगमध्ये मृत्यू झाला. 1728 मध्ये, बाजीरावांनी आपले मुख्यालय सासवडहून पुण्याला स्थलांतरित केले आणि कसबाचे मोठ्या शहरात रूपांतर होण्यासाठी पायाभरणी केली. १७३० मध्ये त्यांनी शनिवार वाडा बांधण्यास सुरुवात केली. 1732 मध्ये शहरावर पेशव्यांच्या अधिकाराच्या काळात ते पूर्ण झाले.

17 एप्रिल 1720 रोजी शाहूंनी बाजीरावांना त्यांच्या वडिलांचे उत्तराधिकारी म्हणून पेशवे म्हणून नियुक्त केले. मुघल शासक मुहम्मद शाहने त्याच्या नियुक्तीच्या वेळी शिवाजी शासित प्रांतांवर मराठ्यांच्या दाव्यांचे समर्थन केले होते. एका कराराने मराठ्यांना दख्खनच्या सहा प्रांतात कर (चौथ) वसूल करण्याचा अधिकार दिला. बाजीरावांनी शाहूचे मन वळवले की स्वतःचा बचाव करण्यासाठी मराठा साम्राज्याला शत्रूंवर आक्रमण करणे आवश्यक आहे. त्यांचा असा विश्वास होता की मुघल साम्राज्य आधीच अधोगतीमध्ये आहे आणि उत्तर भारतात आक्रमकपणे विस्तार करून परिस्थितीचे भांडवल करू इच्छित होते.

पेशवाई आणि मोहिमा

1720 मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर अवघ्या 20 वर्षांच्या वयात बाजीराव पेशवेपदावर आरूढ झाले. लवकरच त्यांनी आपली कुशलता आणि पराक्रम सिद्ध केला.

• उत्तर भारतातील मोहिमा: बाजीरावांनी अनेक मोहिमांमध्ये मराठा सैन्याचे नेतृत्व केले आणि अनेक लढाया जिंकल्या. दिल्ली, मालवा, गुजरात, बंगाल अशा अनेक प्रदेशांवर त्यांनी विजय मिळवून मराठा साम्राज्याचा विस्तार केला.
• दक्षिण भारतातील मोहिमा: तंजावर, त्रिवांची, मैसूर अशा दक्षिण भारतातील अनेक राज्यांवरही त्यांनी स्वारी केली आणि मराठा साम्राज्याचा प्रभाव वाढवला.
• लढाया: बाजीरावांनी पालखेड, भोपाळ, दिल्ली, रणखेत अशा अनेक प्रसिद्ध लढाया जिंकल्या.

मृत्यू

अंतहीन युद्धे आणि लष्करी मोहिमांमुळे बाजीरावांचे शरीर जीर्ण झाले होते. रावेरखेडी येथे तळ ठोकून असताना, त्यांना विषाणूजन्य ताप आला आणि 28 एप्रिल 1740 रोजी त्यांचा मृत्यू झाला. त्याच दिवशी नर्मदा नदीच्या काठावर त्यांच्यावर अंत्यसंस्कार करण्यात आले. बाळाजी बाजीरावांनी राणोजी शिंदे यांना स्मारक म्हणून छत्री बांधण्याचे निर्देश दिले. स्मारकाला वेढलेली धर्मशाळा. कंपाऊंडमध्ये नीलकंठेश्वर महादेव (शिव) तसेच रामेश्वर (राम) यांना समर्पित असलेली दोन मंदिरे आहेत.