1857 चा स्वातंत्र्य संग्राम भारताच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण आणि निर्णायक घटना होती, ज्याने भारतीय लोकांमध्ये स्वातंत्र्याची चेतना जागवली. या संग्रामात अनेक वीर योद्ध्यांनी आपल्या जिवाचे बलिदान दिले, आणि याच काळात वीरांगना रानी अवंतीबाई लोधी यांचे शौर्य, साहस, आणि पराक्रम विशेषत्वाने चमकले. त्यांच्या योगदानाने स्वातंत्र्यलढ्यात एक प्रेरणादायक अध्याय जोडला.
प्रारंभिक जीवन
रानी अवंतीबाई लोधी यांचा जन्म १६ ऑगस्ट १८३१ रोजी मध्य प्रदेशातील मंडला जिल्ह्यातील मनकेड़ी येथे झाला. त्या लोधी समाजातील होतकरू कुटुंबात जन्माला आल्या. त्यांचे बालपण स्वतंत्रता प्रेमी वातावरणात गेले, जिथे त्यांना लहानपणापासूनच स्वातंत्र्याच्या आणि स्वाभिमानाच्या विचारांचे संस्कार मिळाले. त्यांच्या वडिलांनी त्यांना शिक्षण दिले आणि लहानपणापासूनच तलवारबाजी आणि घोडेस्वारीसारख्या शारीरिक कौशल्यांचा सराव घडवला. अवंतीबाई यांच्या वैयक्तिक आयुष्यातील या सुरुवातीच्या अनुभवांनी त्यांना स्वातंत्र्यलढ्यात धाडसाने सामोरे जाण्यासाठी तयार केले.
नेतृत्व क्षमता
अवंतीबाईंचा विवाह रामगढचा राजा लक्ष्मणसिंह लोधी यांचा मुलगा विक्रमादित्य याच्याशी झाला. राजा लक्ष्मण सिंह यांनी रामगढच्या राज्यावर तेहतीस वर्षे राज्य केले. 1850 मध्ये त्यांचा मृत्यू झाला. यानंतर त्याचा मुलगा विक्रमादित्य याने रामगढ राज्याची सूत्रे हाती घेतली, परंतु विक्रमादित्याला राज्यकारभारापेक्षा धार्मिक कार्यात जास्त रस होता. यामुळेच राज्याचे सर्व निर्णय राणी अवंतीबाई घेत असत. तेव्हा त्यांनी राजकीय आणि आर्थिक विषयांवर आपल्या नेतृत्व क्षमता सिद्ध केल्या. त्यांच्या नेतृत्वाखाली राज्यातील प्रशासन सुदृढ झाले. ब्रिटिशांनी राज्याच्या अंतर्गत बाबींमध्ये हस्तक्षेप सुरू केल्यावर वीरांगना रानी अवंतीबाई लोधी ने स्वातंत्र्य आणि स्वाभिमानाचे ध्येय समोर ठेऊन ब्रिटिश सत्तेच्या अन्यायाविरुद्ध संघर्ष सुरू केला.
युद्धाची सुरुवात
विक्रमादित्यचे मुलगे अमरसिंह आणि शेरसिंह हे अजूनही बाल्यावस्थेत असतानाच राजा मानसिकदृष्ट्या अस्वस्थ झाला. आता दोन्ही पुत्रांची आणि रामगढाची संपूर्ण जबाबदारी राणीच्या खांद्यावर आली. इंग्रज अधिकाऱ्यांना राजाच्या वेडेपणाची जाणीव होताच त्यांनी कोर्ट ऑफ वॉर्ड्स अंतर्गत कारवाई करून राज्याचा कारभार आपल्या ताब्यात घेतला आणि शेख महंमद आणि मोहम्मद अब्दुल्ला यांची प्रतिनिधी म्हणून नियुक्ती करून त्यांना रामगढला पाठवले.
इंग्रजांचे राज्य हडप करण्याचे धोरण राणीला चांगलेच ठाऊक होते. त्यामुळे त्यांनी दोन्ही ब्रिटिश प्रतिनिधींना राज्याबाहेर हाकलून दिले. काही काळानंतर राजा विक्रमादित्यची प्रकृती अधिकच खालावली आणि त्याचा मृत्यू झाला. आता राज्याची संपूर्ण जबाबदारी राणीवर येऊन पडली होती. दुसरीकडे, ब्रिटिशांच्या राज्य हडप धोरणामुळे, सातारा, नागपूर आणि झाशीसह अनेक संस्थानिक ब्रिटिश साम्राज्यात जबरदस्तीने विलीन करण्यात आले.
जेव्हा रामगढ संस्थानाचा प्रश्न आला तेव्हा राणी अवंतीबाईंनी या हुकुमाला कडाडून विरोध केला. मंडलाचे गोंड राजा शंकर शाह यांच्या अध्यक्षतेखाली आजूबाजूच्या सर्व राजे आणि जमीनदारांची परिषद बोलावून या कुटील धोरणाविरुद्ध एकजूट होण्याचा संदेश देण्यात आला. या विशाल संमेलनाच्या आयोजनासाठी प्रसिद्धीची जबाबदारी राणी अवंतीबाई यांच्यावर आली.
आपली जबाबदारी पार पाडताना राणीने शेजारील राज्यांतील राजे आणि जमीनदारांना पत्रांसह काचेच्या बांगड्याही पाठवल्या आणि पत्रात लिहिले – देशाच्या रक्षणासाठी एकतर कंबर कसून घ्या किंवा काचेच्या बांगड्या घालून बसा, तुमचा धर्म लक्षात ठेवा. या पेपरमध्ये लिहिलेल्या पत्त्यावर बॅरी यांना दिलेली निष्ठेची शपथ. हा संदेश ज्याने वाचला तो देशासाठी सर्वस्वाचा त्याग करण्यास तयार झाला.
1857 चे महायुद्ध सुरू झाले होते. गोंड राजा शंकर शहा यांनी इंग्रजांविरुद्ध क्रांतीची घोषणा केली. इंग्रजांच्या सैन्याविरुद्ध त्यांनी अत्यंत शौर्याने लढा दिला, परंतु इंग्रजांच्या प्रचंड सैन्यामुळे त्यांना पराभवाला सामोरे जावे लागले.
१८५७ च्या स्वातंत्र्य संग्रामात भूमिका
१८ सप्टेंबर १८५७ रोजी इंग्रजांनी राजा शंकर शहा आणि त्यांचा मुलगा रघुनाथ शहा यांना तोफेला बांधून पेटवून दिले. या दोन शूर हुतात्म्यांच्या बलिदानामुळे इतर राजांमध्ये संतापाची लाट उसळली आणि ते सगळे इंग्रजांविरुद्ध उभे राहिले. राणी अवंतीबाईच्या नेतृत्वाखाली रामगडच्या सेनापतीने भुया बिछिया पोलिस ठाण्यावर हल्ला करून ते ताब्यात घेतले आणि घुगरी परिसरही ताब्यात घेतला.
बंडाची ठिणगी मांडला आणि रामगढच्या परिसरात पसरली ज्यामुळे ब्रिटीश डेप्युटी कमिशनर वॉडिंग्टन यांना रात्रीची झोप उडाली. मंडलाचे राजा शंकर शाह यांच्या हौतात्म्यानंतर राणी अवंतीबाई यांनीही या जागेच्या रक्षणाची जबाबदारी अतिशय चोखपणे पार पाडली. 23 नोव्हेंबर 1857 रोजी मांडलाच्या सीमेवर असलेल्या खैरी नावाच्या गावात राणी आणि इंग्रजांमध्ये घनघोर युद्ध झाले. या युद्धात डेप्युटी कमिशनर वॉडिंग्टनचा दारुण पराभव झाला आणि त्याला मांडला येथून पळून जावे लागले.
राणी अवंतीबाईचा बदला घेण्यासाठी इंग्रजांनी रेवाच्या राजाच्या मदतीने रामगडावर अचानक हल्ला केला. राणी अवंतीबाईंनी मोठ्या हिंमतीने इंग्रजांच्या सैन्याचा मुकाबला केला, पण परिस्थितीचा अंदाज घेऊन त्या किल्ला सोडून देवहरगडच्या डोंगरावर गेल्या. 20 मार्च 1858 रोजी राणी अवंतीबाई आपल्या काही सैनिकांसह इंग्रजांच्या प्रचंड सैन्याविरुद्ध धैर्याने आणि शौर्याने लढल्या, परंतु जेव्हा राणीला समजले की आपला मृत्यू जवळ आला आहे तेव्हा तिला राणी दुर्गावतीची आठवण झाली आणि तिने स्वतःच्या तलवारीने स्वत: ला मारले. मातृभूमीच्या रक्षणासाठी प्राणांची आहुती दिली. कारण, भारतीय स्त्री जिवंत असेपर्यंत कोणताही शत्रू स्पर्श करू शकत नाही, असा त्यांचा विश्वास होता.
१८५७ च्या स्वातंत्र्य संग्रामाच्या काळात रानी अवंतीबाईने ब्रिटिश सत्तेच्या विरोधात खुला बंड पुकारला. त्यांनी आपल्या राज्यातील प्रमुख सरदार आणि जनतेला एकत्र करून सैन्याची ताकद वाढवली. अवंतीबाईने आपल्या प्रभावी नेतृत्वाखाली राजपूत, गोंड, और भील या विविध जमातींना एकत्रित केले, ज्यामुळे त्यांच्या सैन्याची ताकद अधिक वाढली. या लढाईत त्यांनी पारंपरिक युद्धकौशल्यांचा आणि रणनितींचा वापर केला, ज्यामुळे ब्रिटिश सैन्याला मोठ्या आव्हानांचा सामना करावा लागला.
वीरांगना रानी अवंतीबाई लोधी
मध्य प्रदेशातील जबलपूर जिल्ह्यात बांधलेल्या बरगी धरणाला राणी अवंतीबाई लोधी यांचे नाव देण्यात आले आहे. 20 मार्च 1988 रोजी भारत सरकारने राणी अवंतीबाई यांच्या नावाने 60 पैशांचे टपाल तिकीटही जारी केले.
स्मरण
रानी अवंतीबाई लोधी यांची शौर्यगाथा आजही भारतात आदराने स्मरणात ठेवली जाते. त्यांच्या स्वातंत्र्यासाठीच्या समर्पण भावना आणि साहस आजच्या पिढीला प्रेरणा देते. त्यांच्या स्मरणार्थ देशात विविध स्थळांवर त्यांच्या पुतळ्यांची स्थापना करण्यात आली आहे आणि त्यांच्या योगदानाची आठवण म्हणून विविध कार्यक्रम आयोजित केले जातात. मध्य प्रदेश सरकारने त्यांच्या सन्मानार्थ “रानी अवंतीबाई लोधी शौर्य पुरस्कार” सुरू केला आहे, जो महिलांच्या साहस आणि नेतृत्व क्षमता ओळखण्यासाठी दिला जातो. त्यांच्या स्मृतीला सलामी देण्यासाठी अनेक शाळा आणि महाविद्यालयांना त्यांच्या नावाने ओळखले जाते.
रानी अवंतीबाई लोधी या केवळ एक राणी नव्हत्या, तर त्यांनी आपल्या साहस आणि नेतृत्वाने स्वातंत्र्याच्या चळवळीला नवा आयाम दिला. त्यांची कथा प्रत्येक भारतीयाच्या मनात स्वातंत्र्य, स्वाभिमान, आणि शौर्याची ज्योत पेटवते. त्यांच्या पराक्रमाने आणि त्यागाने भारताच्या स्वातंत्र्यसंग्रामाच्या इतिहासात त्यांचे नाव सुवर्णाक्षरांनी लिहिले गेले आहे.
आद्य क्रांतिकारक वासुदेव बळवंत फडके
0 (0)
