भारतातील हिंदू स्थापत्यशास्त्राची १० अद्वितीय चमत्कार, त्यांच्या ऐतिहासिक पार्श्वभूमी सहित:
बृहदेश्वर मंदिर, तंजावूर, तामिळनाडू
चोल राजवंशाच्या राजराजा चोल I यांनी इ.स. १०१० मध्ये या मंदिराची स्थापना केली. हे मंदिर भगवान शिवाला समर्पित आहे आणि तंजावूरच्या गंगा नदीच्या काठावर स्थित आहे. या मंदिराचा गोपुरम (मुख्य कळस) सुमारे ६० मीटर उंचीचा आहे आणि एकाच ग्रॅनाइट खंडापासून बनवलेला आहे. या भव्य मंदिरात शिवलिंग देखील आहे, ज्याची उंची ३.७ मीटर आहे. बृहदेश्वर मंदिर हे यूनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत समाविष्ट आहे.
कांचीपुरम स्थित पल्लव राजसिमहा मंदिर को देखकर राजराज चोल के मन मध्ये भगवान शिव साठी एक विशालकाय मंदिर निर्माण करण्याची इच्छा जागृत झाली. इसके बाद सम्राट ने सन् 1002 में इस मंदिर की नींव रखी गई। आश्चर्याची गोष्ट आहे की आज हजारों साल पहिले तर विशाल मंदिर मात्र ५-६ साल बनकर तयार झाले होते. मंदिरात उत्कीर्णित लेखांचे हे प्रमाण लक्षात येते कि राज चोल यांनी आपले जीवन १९ व्या वर्ष (सन् १००४) मध्ये या मंदिराची निर्मिती सुरू केली आणि सम्राट के २५ वे वर्ष (सन् १०१०) 275 व्या दिवशी या मंदिराची निर्मिती समाप्त झाली.
वैसे तो भारत के सर्व मंदिरांची वास्तुकला तुमची सर्वश्रेष्ठ आहे. परंतु बृहदीश्वर मंदिर की वास्तुकला नाही फक्त विज्ञान आणि ज्यामिति नियमांचे सर्वोत्तम उदाहरण आहे, उलट त्याचे अनेक संरचना रहस्यही उत्पन्न करते. मंदिर का निर्माण द्रविड़ वास्तुशैली का आधार पर हुआ।
बृहदीश्वर मंदिर भगवान शिव कोशिका आहे. मंदिर के गर्भगृहात शिवलिंग स्थापित आहे जो ८.७ मीटर ऊँचा आहे. याशिवाय मंदिरात गणेश, सूर्य, दुर्गा, हरिहर, भगवान शिव के अर्धनारीश्व स्वरूप आणि इतर देवी-देवांची मूर्ती आहेत.
2. कोणार्क सूर्य मंदिर, ओडिशा
या मंदिराची स्थापना गंग वंशातील राजा नरसिंहदेव I यांनी १३व्या शतकात केली. हे मंदिर सूर्यदेवतेला समर्पित आहे आणि १२ चाकांवर चालणाऱ्या रथाच्या आकारात बांधलेले आहे. या मंदिराची स्थापना भारतातील सूर्यपूजेच्या प्राचीन परंपरेशी संबंधित आहे. मंदिराच्या भिंतींवर सजीव शिल्पकला, संगीत, नृत्य आणि मानवजीवनाच्या विविध पैलूंचे उत्कृष्ट चित्रण आहे. हे मंदिर यूनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत समाविष्ट आहे.
कोणार्क सूर्य मंदिर को सर्वश्रेष्ठ वास्तुशिल्प वैभवों से एक माना जात आहे. मंदिराच्या भिंतींवर पक्षी आणि प्राणी असे विविध जीवन रूपे साकारतात, ही महिला आणि पुरुष कामसूत्रात नृत्य आणि शिकार म्हणून विविध कार्ये तयार करतात. मंदिर के आसपास सुंदर नक्काशी भी बेजोड़ मूर्तियों में उकेरी है। पूर्वीचा अनुभव को छोड़कर, मंदिराच्या अभ्यासासाठी तीन सूर्य मूर्ती आहेत. पूर्वी क्रिप्ट को धातुई हरे रंगात सुंदर क्लोराइट चट्टान से एन्जॉय केले गेले आहे.
कोणार्क सूर्य मंदिराची खास गोष्ट म्हणजे ते अनेक चुंबकांनी बनलेले होते. असे मानले जाते की मंदिराच्या आत असलेली सूर्यदेवाची मूर्ती मुख्यतः लोखंडी सामग्रीची बनलेली होती आणि रिकाम्या, गुंडाळलेल्या आणि प्रबलित चुंबकांच्या अद्वितीय व्यवस्थेशिवाय कोणत्याही भौतिक आधाराशिवाय हवेत तरंगण्यासाठी बनविली गेली होती. देवतेला आकाशात घेऊन जाणारा, बारा कमानी असलेला प्रचलनवरा हा एक मोठा रथ बनला आहे, जो कोपऱ्यात असलेले सूर्यमंदिर हे उत्कृष्ट मंदिर स्थापत्य शैलीचे प्रतीक आहे. सूर्य देवाची स्थिती आणि मुख्य मंदिर अशा प्रकारे संरेखित केले आहे की सूर्याचा पहिला किरण नट मंदिर (नृत्य हॉल) ओलांडतो आणि सूर्य देवाच्या मुकुटावर ठेवलेल्या हिऱ्याला प्रतिबिंबित करतो.
3. खजुराहो मंदिर समूह, मध्यप्रदेश
खजुराहोचे मंदिर समूह चंदेल राजवंशाने ९व्या ते १२व्या शतकाच्या दरम्यान बांधले. या मंदिरांमध्ये प्रमुख रूपाने लक्ष्मण मंदिर, कंदारिया महादेव मंदिर आणि देवी जगदंबी मंदिरांचा समावेश आहे. खजुराहोच्या मंदिरांमध्ये हिंदू आणि जैन धर्माच्या विविध देवतांचे आणि त्यांच्या भक्तांचे शिल्पकलेच्या माध्यमातून दर्शन घडवले आहे. येथे उंचीवर नक्षीदार शिल्पकला असून, तिचे सौंदर्य आणि सजीवता विलक्षण आहे.
खजुराहो मंदिरे चंदेल राजवंशाच्या काळात बांधली गेली, ज्यांनी 9व्या ते 13व्या शतकापर्यंत या प्रदेशावर राज्य केले. बांधकामाचा अचूक कालावधी 9व्या ते 11व्या शतकातील विविध चंदेला शासकांच्या कारकिर्दीत असल्याचे मानले जाते. या मंदिरांच्या बांधकामाला सुरुवात करण्याचे श्रेय चंदेल घराण्याचा राजा यशोवर्मन (सुमारे 925-950 AD) याला दिले जाते. त्यानंतरच्या चंदेला शासकांनी मंदिर परिसर बांधणे आणि विस्तारणे चालू ठेवले. मंदिरांची रचना आणि बांधणी करणारे नेमके वास्तुविशारद आणि कारागीर अज्ञात आहेत.
खजुराहो मंदिरे हिंदू आणि जैन धार्मिक परंपरेनुसार बांधली गेली. जरी बहुतेक मंदिरे हिंदू देवतांना समर्पित आहेत जसे की शिव, विष्णू आणि देवी, जैन तीर्थंकरांना समर्पित जैन मंदिरे देखील आहेत. खजुराहोची मंदिरे स्थापत्यशैलींचे मिश्रण प्रदर्शित करतात, प्रामुख्याने मंदिर स्थापत्य शैलीतील नागरा शैली, ज्यामध्ये उंच शिखरे (स्पायर्स) आणि गुंतागुंतीचे दगडी कोरीव काम आहे. मंदिरे त्यांच्या विस्तृत आणि कामुक शिल्पांसाठी प्रसिद्ध आहेत.
4. मीनाक्षी मंदिर, मदुराई, तामिळनाडू
मीनाक्षी अम्मन मंदिराचे प्रारंभिक बांधकाम संगम काळात झाले असले, तरी त्याचे सध्याचे रूप १६व्या शतकात नायक वंशाच्या तिरुमल नायक यांच्या काळात मिळाले. हे मंदिर देवी मीनाक्षी आणि भगवान सुंदरेश्वर यांना समर्पित आहे. या मंदिराच्या गोपुरममध्ये (मुख्य कळस) ३००० हून अधिक शिल्पे आहेत. या मंदिराच्या स्थापत्यकलेत दक्षिण भारतातील स्थापत्यशास्त्राचे सर्व गुण दिसून येतात. येथे दरवर्षी लाखो भक्त आणि पर्यटक भेट देतात.
मदुराईचे जुने शहर 2500 वर्षांहून जुने आहे आणि ते 6व्या शतकात पांड्य राजा कुलशेखर याने बांधले होते. पण या नायकाच्या कारकिर्दीला मदुराईचा सुवर्णकाळ म्हटले जाते जेव्हा कला, स्थापत्य आणि विद्येची भरभराट झाली. नायक राजवटीत बांधलेल्या मीनाक्षी मंदिरासारख्या सुंदर इमारतींसह शहरातील काही प्रसिद्ध स्मारके आहेत.
मीनाक्षी – मदुराई शहराच्या मध्यभागी असलेले सुंदरेश्वर मंदिर, भगवान शिवाची पत्नी मीनाक्षी देवीला समर्पित आहे. हे भारत आणि परदेशातील पर्यटकांसाठी आकर्षणाचे केंद्र आहे आणि हिंदू धार्मिक तीर्थक्षेत्रांपैकी एक आहे. मदुराईच्या लोकांसाठी हे मंदिर त्यांच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक जीवनाचे केंद्र आहे.
असे म्हणतात की, शहरातील लोक केवळ निसर्गाचा आवाज ऐकूनच नव्हे तर मंदिरातील मंत्रोच्चार ऐकून जागे होतात. तामिळनाडूतील सर्व प्रमुख सण येथे भक्तीभावाने साजरे केले जातात. यातील सर्वात महत्त्वाचा सण म्हणजे चित्राई उत्सव हा एप्रिल-मे महिन्यात आयोजित केला जातो. जेव्हा मीनाक्षी आणि सुंदरेश्वर यांच्या खगोलीय विवाहाचे आयोजन केले जाते आणि ते पाहण्यासाठी राज्यभरातून लोकांची झुंबड येते. शिल्पकलेचे खांब राजकुमारी मीनाक्षी आणि भगवान शिव सोबतच्या तिच्या लग्नाची दृश्ये दर्शविणारी उत्कृष्ट भित्तिचित्रांनी आच्छादित आहेत. सुंदरेश्वराच्या मंदिरात प्रांगणातील एका लिंगाद्वारे भगवान शिवाचे प्रतिनिधित्व केले जाते. येथे बांधलेले खांब मीनाक्षी आणि सुंदरेश्वर यांच्या लग्नाच्या देखाव्याने सजलेले आहेत. सुमारे 985 विपुल मोज़ेक खांब आहेत आणि सर्व सौंदर्यात एकमेकांना मागे टाकतात.
मीनाक्षी मंदिर, मदुराई, तामिळनाडू
5. कैलास मंदिर, एलोरा, महाराष्ट्र
कैलास मंदिर हे राष्टकूट राजवंशाच्या राजा कृष्ण I यांनी ८व्या शतकात बांधले. हे मंदिर संपूर्ण एकाच खडकातून खोदलेले आहे आणि भगवान शिवाला समर्पित आहे. कैलास मंदिर हे भारतातील रॉक-कट स्थापत्यशास्त्राच्या उत्कृष्ट उदाहरणांपैकी एक आहे. या मंदिराच्या शिल्पकलेत रामायण, महाभारत, आणि पुराणांमधील कथांचे चित्रण केले आहे. मंदिराच्या स्थापत्यकलेत प्राचीन भारतीय वास्तुकलेचा उत्कर्ष दिसून येतो.
ऐतिहासिक नोंदीनुसार, एलोराचे कैलास मंदिर 756 ते 773 AD च्या दरम्यान राष्ट्रकूट वंशाचा राजा कृष्ण I याने बांधले होते. मंदिराच्या बांधकामाबाबत असे मानले जाते की एकदा राजा गंभीर आजारी पडल्यावर राणीने भगवान शिवाची त्याच्या आरोग्यासाठी प्रार्थना केली आणि शपथ घेतली की राजा बरा झाल्यानंतर मंदिर बांधून देईल आणि शिखर पाहण्याची इच्छा असेल. पर्यंत मंदिरात उपवास करतील. जेव्हा राजा बरा झाला तेव्हा मंदिराचे बांधकाम सुरू करण्याची वेळ आली होती, परंतु राणीला सांगण्यात आले की मंदिराच्या बांधकामास बराच वेळ लागेल. अशा स्थितीत उपवास करणे कठीण आहे. तेव्हा राणीने भगवान शंकराकडे मदत मागितली. असे म्हणतात की यानंतर त्याला भूमिस्त्र प्राप्त झाले जे दगडाला वाफेत बदलू शकते. या शस्त्राने मंदिराचे बांधकाम इतक्या कमी वेळात शक्य झाले. नंतर हे शस्त्र जमिनीखाली लपवून ठेवण्यात आले.
हे मंदिर शिवाचे निवासस्थान मानल्या जाणाऱ्या कैलास पर्वताच्या आकारात बांधण्यात आले आहे. 276 फूट लांब आणि 154 फूट रुंद हे मंदिर एकाच खडकावर कोरून बांधण्यात आले आहे. या खडकाचे वजन अंदाजे 40,000 टन असल्याचे सांगितले जाते. सर्वप्रथम, ज्या खडकावर मंदिर बांधले आहे त्या खडकाच्या आजूबाजूचे खडक ‘यू’ आकारात कापले गेले, ज्यामध्ये सुमारे 2,00,000 टन दगड काढण्यात आला. साधारणपणे दगडाने बनवलेली मंदिरे समोरून कोरलेली असतात, पण 90 फूट उंचीच्या कैलास मंदिराचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे ते वरपासून खालपर्यंत कोरलेले आहे. कैलास मंदिर हे एकाच दगडात बांधलेले जगातील सर्वात मोठे बांधकाम आहे.
6. विरुपाक्ष मंदिर, हम्पी, कर्नाटक
हम्पी येथील विरुपाक्ष मंदिर हे विजयनगर साम्राज्याच्या काळात बांधले गेले. हे मंदिर प्रारंभिक काळात पल्लव राजवंशाच्या काळात लहान मंदिर म्हणून अस्तित्वात होते, परंतु विजयनगर साम्राज्याच्या काळात ते विस्तारित करण्यात आले. हे मंदिर भगवान शिवाला समर्पित आहे, ज्याला स्थानिक लोक विरुपाक्ष म्हणून पूजतात. विरुपाक्ष मंदिराच्या प्रमुख गोपुरमची उंची ५० मीटर आहे आणि मंदिराच्या भिंतींवर विविध देवतांची शिल्पकला खोदलेली आहे. हम्पी हे यूनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत समाविष्ट आहे.
विरुपाक्ष मंदिर हे कर्नाटक राज्यातील हंपी येथे तुंगभद्रा नदीच्या काठावर स्थित एक पवित्र स्थान आणि ऐतिहासिक स्थळ आहे. सातव्या शतकात बांधलेल्या या मंदिराचा इतिहास आणि सुंदर वास्तुकलेमुळे युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळामध्ये समावेश करण्यात आला आहे. मंदिराच्या भिंतींवर 7 व्या शतकातील समृद्ध शिलालेख देखील आहेत जे त्याच्या समृद्ध वारशाची साक्ष देतात. हे प्राचीन मंदिर विरुपाक्षला समर्पित आहे, भगवान शिवाच्या रूपांपैकी एक, ज्याला “प्रसन्न विरुपाक्ष मंदिर” म्हणूनही ओळखले जाते. मुख्य देवतेबरोबरच मंदिरात अनेक देवी-देवतांचीही सुंदर शिल्पे आहेत ज्यात अनेक देवी-देवतांच्या पौराणिक कथा कलाकृतींद्वारे चित्रित केल्या आहेत.
विरुपाक्ष मंदिराचा इतिहास सुमारे सातव्या शतकाचा आहे. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणानुसार, कांचीच्या पल्लवांवर झालेल्या युद्धात राजाच्या यशाच्या स्मरणार्थ विक्रमादित्य II ची राणी लोकमहादेवी हिच्या नावाने विरुपाक्ष मंदिर बांधले गेले. त्या वेळी विरुपाक्ष मंदिराचे बांधकाम एक लहान मंदिर म्हणून सुरू झाले आणि नंतर विजयनगरच्या राजवटीत ते मोठ्या संकुलात विकसित झाले. होयसाळ आणि चालुक्य सार्वभौमत्वाच्या उत्तरार्धात विरुपाक्ष मंदिरात भर घालण्यात आल्याचेही पुरावे आहेत.
मंदिरातील मूळ कला, कलाकुसर आणि संस्कृती चौदाव्या शतकात राजवंशाच्या कारकिर्दीत विकसित झाली. पण या सुंदर वास्तू आणि सृष्टी मुस्लिम घुसखोरांनी चिरडून नष्ट केल्या. परंतु 1565 मध्ये हंपीचा नाश झाल्यानंतरही देवी पंपा आणि विरूपाक्षाचा भक्ती गट संपला नाही आणि आजही मंदिरात पूजा केली जाते. 19व्या शतकाच्या सुरुवातीला मंदिराचे व्यापक नूतनीकरण करण्यात आले ज्यामध्ये टॉवर्स आणि छतावरील पेंटिंगचा समावेश होता.
7. सोमनाथ मंदिर, गुजरात
सोमनाथ मंदिराची स्थापना प्राचीन काळात झाली असून, ते अनेकदा नष्ट झाले आणि पुन्हा बांधले गेले. हे भगवान शिवाच्या ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे. सोमनाथ मंदिराच्या स्थापनेविषयी प्राचीन भारतीय इतिहासात अनेक उल्लेख आढळतात. मंदिराच्या नष्टीनंतर सुलतान महमूद गजनवीने इ.स. १०२६ मध्ये पुन्हा बांधले. सध्याचे मंदिर १९५१ मध्ये भारताचे पहिले गृहमंत्री सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या पुढाकाराने बांधले गेले. सोमनाथ मंदिर हे धार्मिक आणि ऐतिहासिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचे ठिकाण आहे.
12 ज्योतिर्लिंगांपैकी एक ज्योतिर्लिंग गुजरात प्रांतातील काठियावाड प्रदेशात समुद्र किनारी सोमनाथ नावाच्या जगप्रसिद्ध मंदिरात स्थापित आहे. पवित्र प्रभास परिसरात असलेल्या या सोमनाथ-ज्योतिर्लिंगाचा महिमा महाभारत, श्रीमद भागवत आणि स्कंदपुराण इत्यादींमध्ये तपशीलवार वर्णन केलेला आहे. चंद्र देवालाही सोम नाव आहे. भगवान शंकरांना आपला नाथ-स्वामी मानून त्यांनी येथे तपश्चर्या केली, म्हणून त्याचे नाव ‘सोमनाथ’ पडले.
असे म्हणतात की सोमनाथ मंदिरातील शिवलिंग हवेत होते. हा कुतूहलाचा विषय होता. तज्ज्ञांच्या मते वास्तुकलेचा हा एक अनोखा नमुना होता. त्याचे शिवलिंग चुंबकाच्या शक्तीमुळे हवेत वसले होते. हे पाहून महमूद गझनी थक्क झाला असे म्हणतात.
या मंदिराच्या पहिल्या उल्लेखानुसार, ते ख्रिस्तापूर्वी अस्तित्वात होते. वलभीच्या मैत्रिक राजांनी इसवी सन ६४९ मध्ये त्याच ठिकाणी दुसऱ्यांदा मंदिर बांधले. 725 मध्ये सिंधचा मुस्लिम गव्हर्नर अल जुनैद याने पहिल्यांदा हे मंदिर पाडले होते. नंतर प्रतिहार राजा नागभट्ट याने 815 मध्ये त्याची पुनर्बांधणी करून घेतली.
त्यानंतर महमूद गझनवीने 1024 मध्ये सुमारे 5,000 साथीदारांसह सोमनाथ मंदिरावर हल्ला केला, तेथील संपत्ती लुटली आणि ते नष्ट केले. मग मंदिराच्या रक्षणासाठी हजारो निशस्त्र लोक मारले गेले. मंदिराच्या आत पूजा करणारे किंवा दर्शन घेणारे हे लोक होते आणि मंदिराच्या रक्षणासाठी निःशस्त्र धावून आलेले गावकरी. महमूदने मंदिर नष्ट करून लुटल्यानंतर, गुजरातचा राजा भीमदेव आणि माळव्याचा राजा भोज यांनी ते पुन्हा बांधले. 1093 मध्ये सिद्धराज जयसिंग यांनीही मंदिराच्या बांधकामात मदत केली. 1168 मध्ये, विजयेश्वर कुमारपाल आणि सौराष्ट्रचे राजा खंगार यांनीही सोमनाथ मंदिराच्या सुशोभीकरणात योगदान दिले.
8. लिंगराज मंदिर, भुवनेश्वर, ओडिशा
लिंगराज मंदिर हे ओडिशाच्या कलिंग स्थापत्यशैलीचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. या मंदिराची स्थापना सोमवंशीय राजा ययाती केशरी यांनी ११व्या शतकात केली. हे मंदिर भगवान हरिहराला समर्पित आहे, जे भगवान शिव आणि भगवान विष्णु यांच्या मिश्र रूपाचे प्रतिक आहे. मंदिराच्या भिंतींवर विविध शिल्पे, नक्षीकाम आणि धार्मिक दृश्ये कोरलेली आहेत. लिंगराज मंदिर हे भुवनेश्वरचे सर्वात महत्त्वाचे धार्मिक केंद्र मानले जाते.
लिंगराज मंदिर हे भारतातील सर्वात प्राचीन मंदिरांपैकी एक आहे. हे भुवनेश्वर शहराचे आकर्षणाचे केंद्र आहे. या शहराला भगवान शिवाचे शहर म्हटले जाते आणि म्हणूनच भारतातील प्रमुख शिवमंदिरांपैकी एक असलेले लिंगराज मंदिर देखील येथे स्थापित आहे. माता पार्वतीने येथे लिट्टी आणि वास नावाच्या दोन राक्षसांचा वध केला असे मानले जाते. युद्धानंतर जेव्हा त्यांना तहान लागली तेव्हा भगवान शिवांनी येथे एक विहीर बांधली आणि सर्व नद्यांना आवाहन केले.
लिंगराजाच्या मंदिराचे वैशिष्ट्य
मंदिराचे प्रांगण 150 मीटर चौरस असून कलशाची उंची 40 मीटर आहे. येथे दरवर्षी एप्रिल महिन्यात रथयात्रा काढली जाते. या मंदिराच्या उजव्या बाजूला एक छोटीशी विहीर आहे, ज्याला लोक मरीची कुंड म्हणतात. या तलावाच्या पाण्यात आंघोळ केल्याने महिलांना लहान मुलांच्या समस्यांपासून सुटका मिळते, असे स्थानिक लोक सांगतात.
हे मंदिर भारतातील काही उत्कृष्ट हिंदू मंदिरांपैकी एक आहे. या मंदिराची उंची ५५ मीटर असून संपूर्ण मंदिरात अतिशय सुंदर नक्षीकाम करण्यात आले आहे. बाहेरून पाहिल्यावर हे मंदिर चहूबाजूंनी फुलांनी माखलेले दिसते. या मंदिराचे चार मुख्य भाग आहेत, जे गर्भगृह, यज्ञशाळा, भोग मंडप आणि नाट्यशाळा म्हणून ओळखले जातात.
हिंदू मान्यतेनुसार, लिंगराजाच्या मंदिरातून एक नदी जाते. मंदिराचा बिंदुसर तलाव या नदीच्या पाण्याने भरलेला असून या तलावात स्नान केल्याने माणसाचे शारीरिक व मानसिक आजार दूर होतात. लिंगराजाचे मंदिर पूर्वाभिमुख, वाळूचे दगड आणि लॅटराइटने बांधलेले आहे. मंदिराचे मुख्य प्रवेशद्वार पूर्वेला आहे तर उत्तर आणि दक्षिणेला इतर छोटे प्रवेशद्वार आहेत.
9. रणकपूर जैन मंदिर, राजस्थान
रणकपूर जैन मंदिराचे बांधकाम १५व्या शतकात झाला. हे मंदिर आदिनाथ भगवान यांना समर्पित आहे, जे जैन धर्मातील पहिले तीर्थंकर होते. रणकपूर मंदिराची स्थापत्यकला अत्यंत नाजूक आणि सविस्तर कोरीवकामासाठी ओळखली जाते. मंदिराचे १,४४४ स्तंभ हे मुख्य आकर्षण आहे, ज्यातील प्रत्येक स्तंभ अद्वितीय आहे आणि त्यावर अत्यंत सूक्ष्म शिल्पकला कोरलेली आहे. मंदिराच्या स्थापत्यकलेत धार्मिक आणि आध्यात्मिक संदेशांचे दर्शन घडते.
रणकपूर जैन मंदिर, ज्याला चतुर्मुख धरण विहार म्हणूनही ओळखले जाते, हे उदयपूर आणि जोधपूर दरम्यान स्थित राजस्थानमधील प्रमुख आकर्षणांपैकी एक आहे. हे चारमुखी मंदिर तीर्थंकर ऋषभनाथ यांना समर्पित श्वेतांबर जैन मंदिर आहे. प्रांताचा तत्कालीन राजा राणा कुंभ याच्या नावावरून हे नाव देण्यात आले.
रणकपूर मंदिर हे भारतीय वास्तुकलेच्या सांस्कृतिक वारशाचा दाखला आहे. हे मंदिर भारतातील जैन संस्कृतीतील सर्वात मोठ्या आणि पाच सर्वात पवित्र मंदिरांपैकी एक आहे.
जैन विश्वशास्त्रानुसार अवसर्पिणीचे पहिले तीर्थंकर आदिनाथ यांच्या स्मरणार्थ रणकपूर जैन मंदिर बांधले आहे. पंधराव्या शतकातील जैन व्यापारी, दारणा शहा, घाणेरावचा पोरवाल, याने दैवी दृष्टी प्राप्त झाल्यानंतर मंदिराचे बांधकाम सुरू केले. या मंदिराला तत्कालीन मेवाडचा सम्राट राणा कुंभ यांनी संरक्षण दिले होते.
मंदिराच्या बांधकामाचा तपशील 1436 च्या ताम्रपटातील शिलालेखात नोंदवलेला आहे. मुख्य मंदिराजवळील एका खांबावरील शिलालेखात असे म्हटले आहे की 1439 मध्ये मंदिराचा मुख्य शिल्पकार दिपा होता. सोम-सौभाग्य काव्य या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या सोहळ्याची सुरुवात तप गच्छाचे आचार्य सोम सुंदर सुरी यांनी केली.
ही वास्तुशिल्प वास्तू तपस्वी आणि अहिंसेचे सार प्रतिबिंबित करते. मंदिर मारू-गुर्जरा वास्तुकलेनुसार बांधले गेले आहे. दिलवाडा मंदिरे त्यांच्या शिल्पकलेसाठी प्रसिद्ध आहेत, परंतु हे मंदिर त्याच्या गुंतागुंतीच्या कोरीव कामांसाठी आणि शिल्पकलेसाठी अद्वितीय आहे जे कारागिरांचे अद्वितीय कौशल्य प्रतिबिंबित करतात.
इमारतीची रचना नलिनी-गुलमा विमानाच्या स्वरूपात आहे, ज्याची कल्पना धारण शाह यांनी केली आहे. मंदिराला चौमुखा असे म्हणतात कारण त्याचे तोंड चार दिशांना आहे. मंदिरातील वास्तुशिल्प कोरीव काम राजस्थानच्या प्राचीन मिरपूर जैन मंदिराचे अनुकरण करतात. चतुर्मुख मंदिर पांढऱ्या संगमरवरी जंगलाच्या मधोमध बांधले गेले होते, जे तीर्थंकरांनी चारही दिशा आणि विश्व जिंकल्याचे प्रतीक आहे.
10. अंककोरवाट, कंबोडिया
अंककोरवाट हे जगातील सर्वात मोठे धार्मिक स्मारक आहे, जे सुर्यवर्मन II या ख्मेर राजाने १२व्या शतकात बांधले. हे मंदिर प्रारंभिक काळात भगवान विष्णूला समर्पित होते, परंतु नंतर ते बौद्ध धर्माच्या प्रभावाखाली आले. अंककोरवाट मंदिराची स्थापत्यकला ख्मेर स्थापत्यशैलीचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे, ज्यात हिंदू धार्मिक तत्वांची प्रतिमा आणि शिल्पे कोरलेली आहेत. या मंदिराचे भव्य गोपुरम आणि विस्तीर्ण परिसर हे पर्यटकांना आणि अभ्यासकांना भुरळ घालतात.
बाराव्या शतकातील अंगकोर वाट मंदिर काही दशकांतच चुनखडीच्या मोठ्या उंच उंच उंच कडांवर कोरले गेले. दीड टनापेक्षा जास्त वजनाचे हे खडक खूप दूरवरून आणले होते. शेकडो किलोमीटर दूरवरून प्रचंड खडक आणणे जवळजवळ अशक्य होते. तत्कालीन हिंदू राजाने मंदिरासाठी जवळच्या कुलेन पर्वतावरून खडक आणण्यासाठी भूमिगत कालव्याची मदत घेतली. या खडकांची वाहतूक बोटीतून केली जात होती.
बाराव्या शतकातील हे मंदिर सुमारे एक कोटी खडकांपासून बनवलेले आहे. भूगर्भशास्त्रज्ञांच्या मते, हे मंदिर केवळ एका राजाच्या काळात बांधले गेले. त्या काळात, ख्मेर साम्राज्य, जे दक्षिण-पूर्व आशियातील सर्वात प्रभावशाली आणि समृद्ध होते, ते आधुनिक लाओसपासून थायलंड, व्हिएतनाम, बर्मा आणि मलेशियापर्यंत विस्तारले होते, पुरातत्वशास्त्रज्ञांनी अंगकोर वाटच्या गायब होण्याच्या कारणांवर खूप अभ्यास केला आहे मंदिर आणि आजूबाजूच्या घनदाट जंगलात त्याचे नुकसान झाले आहे.
नवीनतम संशोधनात, शास्त्रज्ञांनी या क्षेत्राची उपग्रह प्रतिमा घेतली, ज्यामध्ये त्यांना आढळले की संपूर्ण क्षेत्र प्राचीन भूमिगत कालव्यांद्वारे जोडलेले आहे. कदाचित त्यामुळेच मंदिराच्या बांधकामासाठी कमीत कमी वेळेत हजारो किलोमीटर दूरवरून चुनखडी या कालव्यांमधून आणली गेली असावी. ख्मेर साम्राज्यातील लोक भातशेती करत असत. त्यांनी शेतीला एवढ्या प्रमाणात प्रोत्साहन देण्यास सुरुवात केली की त्यांनी डोंगरावरील झाडे तोडून तेथे भाताची पेरणीही सुरू केली. केवळ युद्धांमुळे ख्मेर साम्राज्य कमी होत नव्हते, तर नैसर्गिक साधनसंपत्तीच्या अतिशोषणामुळे ते नैसर्गिक विनाशालाही बळी पडले होते. आणि अंगकोर वाट मंदिर कुठेतरी हरवले होते जे नंतर 16 व्या शतकात घनदाट जंगलांमध्ये पुन्हा सापडले.
कंबोडियामधील अंगकोर वाट हे जगातील सर्वात मोठे धार्मिक स्मारक आहे, जे सुमारे 162.6 हेक्टर क्षेत्रावर पसरलेले आहे. हे मूळतः ख्मेर साम्राज्यात भगवान विष्णूचे हिंदू मंदिर म्हणून बांधले गेले होते. मेकाँग नदीच्या काठावर सिम्रीप शहरात बांधलेले हे मंदिर आजही जगातील सर्वात मोठे हिंदू मंदिर आहे, जे शेकडो चौरस मैलांमध्ये पसरले आहे. हे मंदिर मेरू पर्वताचेही प्रतीक आहे. त्याच्या भिंतींवर भारतीय धार्मिक ग्रंथातील दृश्ये आहेत. या एपिसोड्समध्ये अप्सरांचं अतिशय सुंदर चित्रण करण्यात आलं आहे, दानव आणि देव यांच्यातील समुद्रमंथनाचं दृश्यही दाखवलं आहे. सनातन धर्माचे मानणारे ते आपले पवित्र तीर्थस्थान मानतात.
ही सर्व मंदिरे त्यांच्या स्थापत्यकलेच्या विशिष्टतेसाठी आणि धार्मिक, सांस्कृतिक महत्त्वासाठी प्रसिद्ध आहेत. या मंदिरांमध्ये भारतीय इतिहास, संस्कृती, आणि धार्मिक परंपरांचे अद्वितीय दर्शन घडते.
