बिहारमधील औरंगाबाद जिल्ह्यातील देव येथे असलेले ऐतिहासिक त्रेतायुगीन सूर्य मंदिर हे देशी-विदेशी पर्यटक, भाविक आणि छठ भक्तांच्या अतूट श्रद्धेचे केंद्र राहिले आहे. भगवान भास्करचे त्रेतायुगीन सूर्य मंदिर हे शतकानुशतके लोकांना अपेक्षित परिणाम देणारे पवित्र मंदिर आहे. जरी देशाच्या विविध ठिकाणाहून लोक येथे वर्षभर आपल्या मनोकामना मागण्यासाठी येतात आणि सूर्यदेवाकडे आपल्या मनोकामना पूर्ण करण्यासाठी प्रार्थना करतात, परंतु कार्तिक आणि चैती छठ व्रताच्या शुभमुहूर्तावर येथे एक रोमांचकारी अनुभव येतो अशी लोकांची श्रद्धा आहे.
औरंगाबाद जिल्ह्यातील देव येथे असलेले भगवान भास्करचे विशाल सूर्यमंदिर त्याच्या अद्वितीय सौंदर्य आणि कलाकुसरीमुळे भक्त, वैज्ञानिक, शिल्पकार आणि सामान्य लोकांसाठी शतकानुशतके आकर्षणाचे केंद्र आहे. मंदिराची अभूतपूर्व वास्तुकला, कलाकुसर, कलात्मक भव्यता आणि धार्मिक महत्त्व यामुळे हे मंदिर स्वतः भगवान विश्वकर्मा यांनी बांधले असल्याची आख्यायिका लोकांच्या मनात प्रसिद्ध आहे.
काळ्या आणि तपकिरी दगडांचे उत्कृष्ट काम ओरिसातील पुरी येथील जगन्नाथ मंदिरासारखे आहे, मंदिराच्या बांधकाम कालावधीच्या संबंधात, ब्राह्मी लिपीत कोरलेला आणि संस्कृतमध्ये अनुवादित केलेला एक श्लोक मंदिराच्या बाहेर कोरलेला आहे. त्यानुसार त्रेतायुगाची १२ लाख १६ हजार वर्षे उलटल्यानंतर इलपुत्र पुरुरवा आयल ने देव सूर्य मंदिराचे बांधकाम सुरू केले. या पौराणिक मंदिराच्या बांधकामाला सन २०१४ मध्ये एक लाख पन्नास हजार चौदा वर्षे पूर्ण झाल्याचे शिलालेखावरून दिसून येते.
मंदिरात उदयाचल-प्रत: या तीन रूपात सूर्याच्या सात रथांसह कोरलेल्या दगडी मूर्ती आहेत. सूर्य, मायाचल- माया सूर्य आणि अस्थाचल – मावळत्या सूर्याच्या रूपात अस्तित्वात आहेत. देवाचे मंदिर हे संपूर्ण देशातील एकमेव सूर्य मंदिर आहे जे पूर्वाभिमुख नसून पश्चिमाभिमुख आहे. सुमारे शंभर फूट उंचीचे हे सूर्य मंदिर म्हणजे स्थापत्यकलेचा आणि वास्तुकलेचा अप्रतिम नमुना आहे. सिमेंट किंवा चुना-मोर्टार न वापरता, आयताकृती, चौकोनी, अर्धवर्तुळाकार, वर्तुळाकार, त्रिकोणी कापलेले अनेक प्रकार आणि आकाराचे दगड जोडून बांधलेले हे मंदिर अतिशय आकर्षक आणि आश्चर्यकारक आहे.
सूर्य पुराणातील प्रचलित आख्यायिकेनुसार, आयल हा राजा होता जो एका ऋषीच्या शापामुळे पांढर्‍या कुष्ठरोगाने ग्रस्त होता. एकदा शिकारीसाठी देवच्या जंगलात पोहोचल्यावर ते भरकटले. वाटेने भटकत असताना भुकेल्या तहानलेल्या राजाला एक लहानसा तलाव दिसला. ज्या काठावर ते पाणी पिण्यासाठी गेले आणि अंजुरीत भरलेले पाणी प्यायले. पाणी पीत असताना ज्या ठिकाणी पाण्याचा शरीराला स्पर्श झाला त्या ठिकाणाहून पांढरे कुष्ठरोगाचे डाग दिसेना से होत असल्याचे पाहून तो थक्क झाला. हे पाहून आनंदित आणि आश्चर्यचकित होऊन राजा आपल्या कपड्यांची पर्वा न करता सरोवराच्या घाणेरड्या पाण्यात पडून राहिला आणि त्याचा पांढरा कुष्ठरोग पूर्णपणे निघून गेला.
आपल्या शरीरातील आश्चर्यकारक बदल पाहून आनंदित होऊन राजा आयलने या जंगलात रात्री विश्रांती घेण्याचे ठरवले आणि रात्री राजाला स्वप्न पडले की भगवान भास्करची मूर्ती त्याच तलावात पुरली आहे. त्याला स्वप्नात मूर्ती काढून तिथे मंदिर बांधून तिची स्थापना करण्याची सूचना मिळाली. या सूचनेनुसार राजा आयल याने गाडलेली मूर्ती तलावातून बाहेर काढून मंदिरात बसवून सूर्यकुंड बांधला, परंतु मंदिर शाबूत असूनही ती मूर्ती आजतागायत दिसत नसल्याचे सांगितले जाते. सध्याची मूर्ती निश्चितच प्राचीन आहे, पण ती नंतरची प्रतिष्ठापना केल्यासारखे वाटते. मंदिराच्या आवारातील मूर्ती भग्न व जीर्ण अवस्थेत आहेत.
मंदिराच्या बांधकामाशी संबंधित एक कथा अशीही प्रचलित आहे की ते एका रात्रीत कारागीर भगवान विश्वकर्मा यांनी स्वतःच्या हातांनी बांधले होते आणि असे म्हटले जाते की इतके सुंदर मंदिर सामान्य कारागीर बांधू शकत नाही. त्याची काळ्या पाषाणातील कोरीव काम अद्वितीय आहे आणि देशात जिथे जिथे सूर्य मंदिरे आहेत तिथे त्यांचे तोंड पूर्वेकडे आहे. पण हे एकमेव मंदिर आहे जे सूर्यमंदिर असूनही उगवत्या सूर्याच्या किरणांनी अभिषेक होऊ शकत नाही, तर मावळत्या सूर्याच्या किरणांनीच मंदिराला अभिषेक केला जातो, अशी आख्यायिका आहे.
अजून एक आख्यायिका अशी आहे की, एकदा एक बर्बर आक्रांता अनेक मूर्ती आणि मंदिरे तोडत येथे पोहोचला, आणि सूर्य मंदिर पाडण्याच्या वल्गना करु लागला, तेव्हा देव मंदिराच्या पुजाऱ्यांनी त्यांना खूप विनंती केली की कृपया हे मंदिर उध्वस्त करू नका कारण इथल्या देवाला खूप महत्व आहे. यावर तो हसला आणि म्हणाला जर तुमच्या देवामध्ये खरोखर काही शक्ती असेल तर मी तुम्हाला संपूर्ण रात्रीचा वेळ देईन आणि जर त्याचे तोंड पूर्वेकडून पश्चिमेकडे वळले तर मी ते तोडणार नाही. पुजाऱ्यांनी मस्तक टेकून ते स्वीकारले आणि ते रात्रभर देवाची प्रार्थना करत राहिले. सकाळी उठल्याबरोबर सर्वांनी पाहिले की मंदिराचे तोंड पूर्वेकडून पश्चिमेकडे वळले आहे आणि तेव्हापासून या मंदिराचे तोंड फक्त पश्चिमेकडे आहे.
असे म्हणतात की एकदा एक चोर मंदिरात आठ मण वजनाचा सोन्याचा कलश चोरण्यासाठी आला होता (एक मण 40 किलो इतका असतो). तो मंदिराच्या माथ्यावर चढत होता की त्याला कुठूनतरी मेघगर्जनेचा आवाज आला आणि तो दगडासारखा तिथेच अडकला. आज लोक मंदिराच्या शिखरावर एका जागी बोट दाखवून ही कथा सांगतात.
महाराष्ट्रातील देवीची साडेतीन शक्तिपीठे
Neem Karoli Baba: नीम करोली बाबा जीवन परिचय
