मराठी भाषेचा इतिहास २५०० वर्षांपेक्षा जास्त जुना आहे. प्राकृत आणि संस्कृत भाषांपासून विकसित झालेली मराठी भाषा, आपल्या समृद्ध साहित्यिक परंपरेसाठी प्रसिद्ध आहे.

ज्ञानेश्वरी, भावार्थदीपिका, तुकारामांचे अभंग, आणि अनेक आधुनिक साहित्यिक कलाकृतींमधून भाषेची विविधता आणि सौंदर्य प्रकट होते.

मराठी भाषेची अनेक बोलीभाषा आहेत. या बोलीभाषांमध्ये विविधता असूनही, त्या सर्वांमध्ये एक सूत्रता दिसून येते. मराठी भाषेची लिपी देवनागरी आहे आणि ती उजवीकडून डावीकडे लिहिली जाते.

मराठी भाषेचा वापर विविध क्षेत्रात होतो. शिक्षण, प्रशासन, साहित्य, कला, आणि मनोरंजन या क्षेत्रात मराठी भाषेचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होत आहे. मराठी भाषेतील वृत्तपत्रे, मासिके, आणि इतर साहित्य जगभरात प्रकाशित होते.

शके १११० मधील मुकुंदराजांनी रचलेला विवेकसिंधु हा ग्रंथ मराठी भाषेतील पहिला ग्रंथ आहे. ज्ञानेश्र्वरांनी ‘परि अमृतातेही पैजा जिंके। ऐसी अक्षरेचि रसिके मेळविन।’ अशा शब्दात मराठी भाषेचा गोडवा अमृतापेक्षाही जास्त आहे असे म्हटले आहे. भगवद्‌गीता सर्वसामान्यांना समजावी, यासाठी ज्ञानेश्र्वरी वा भावार्थ दीपिका या ग्रंथाचे लेखन मराठीत केले. त्याचप्रमाणे श्री चक्रधर स्वामींनी लिहिलेले लीळाचरित्र म्हणजे मराठीतील पहिला मराठी पद्य चरित्रग्रंथ होय. तेव्हापासून पद्यलेखनाची परंपरा सुरू झाली.

महानुभावपंथाचे संस्थापक श्री चक्रधर स्वामींनी लिहिलेल्या ग्रंथातील दृष्टांतावरून मराठीची गतिमानता, सहजसौंदर्य, नादमाधुर्य, गोडवा दिसून येतो. संत एकनाथांनी ‘भागवत’ ग्रंथाची रचना करून मराठीत भर घातली. यातील बोलीभाषेशी जवळीक साधणारा शब्दसंग्रह, छोटी छोटी लयबद्ध वाक्ये यामुळे १३ व्या शतकातील मराठी भाषा आजच्या वाचकालाही तितकीच आपलीशी वाटते.

भाषेचा इतिहास

मराठी भाषा, तिच्या समृद्ध आणि विविधतेने नटलेल्या भाषिक परंपरेसाठी सदैव ओळखली जाते. या भाषेचा इतिहास हजारो वर्षांचा आहे आणि त्याचा ठसा अनेक साहित्यिक कलाकृतींमध्ये उमटलेला दिसून येतो. मराठी भाषेचा ज्ञात पहिला लिखित पुरावा कर्नाटकातील श्रवणबेळगोळ येथील श्री गोमटेश्वराच्या मूर्तीखाली कोरलेला शिलालेख आहे. हा शिलालेख शके १०३८-३९ (इ.स. १११६-१७) मधील असून, मराठी भाषेच्या स्वतंत्र अस्तित्वाचा आणि प्राचीनतेचा पुरावा म्हणून त्याला विशेष महत्त्व आहे.

गोमटेश्वराच्या मूर्तीखाली कोरलेला शिलालेख

“श्री चामुण्डराजे करवियले । गंगाराजे सुत्ताले करविले ॥”

या काही ओळींमध्ये मराठी भाषेचा लिखित स्वरूपात पहिला उल्लेख आढळतो. या शिलालेखापूर्वी, मराठी भाषेचा उल्लेख द्राविडी भाषांमधील काही शिलालेख आणि कन्नड भाषेतील “कविराजमार्ग” नावाच्या ग्रंथात आढळतो. परंतु, हे सर्व उल्लेख अप्रत्यक्ष स्वरूपाचे होते. श्रवणबेळगोळ येथील शिलालेख हा मराठी भाषेच्या स्वतंत्र अस्तित्वाचा आणि तिच्या भाषिक वैशिष्ट्यांचा निश्चित पुरावा आहे.

या शिलालेखानंतर मराठी भाषेतील अनेक साहित्यिक रचना उपलब्ध आहेत. ज्ञानेश्वरी, भावार्थदीपिका, आणि अनेक भक्तिगीते यांसारख्या रचनांमधून मराठी भाषेची समृद्धी आणि विविधता प्रकट होते. आज मराठी भाषा जगभरातील ९० दशलक्षाहून अधिक लोकांद्वारे बोलली जाते आणि तिचा वारसा जगभरात पसरलेला आहे.

श्रवणबेळगोळ येथील शिलालेख हा मराठी भाषेच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. हा शिलालेख भाषेच्या प्राचीनतेची आणि तिच्या समृद्ध वारशाची साक्ष आहे. भाषिक अभ्यासकांसाठी आणि मराठी भाषेवर प्रेम करणाऱ्या प्रत्येकासाठी हा शिलालेख अभिमानाचा विषय आहे.

भाषा

Sanskrit Language – हिंदू तत्त्वज्ञानाची आणि ऐतिहासिक ग्रंथांची भाषा

5 (1)